ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ГЕНДЕРЛІК МӘСЕЛЕЛЕР
Кілт сөздер:
қазақ әдебиеті, гендерлік мәселе, әйел тағдыры, әйел құқығы, даналық, қазақ қоғамы.Аңдатпа
Әйел тағдыры, әйел құқығы қай заманда да өзекті болған мәселе. Мақалада автор адамзат тарихындағы гендерлік мәселелерге шолу жасай отырып, ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамында көтерілген әйел мәселесі, оны шешу жолындағы қазақ зиялыларының жасаған еңбектері сол кезеңде жазылған әдеби шығармалар мен публицистикалық мақалалар негізінде әдеби теориялық және тарихи аспектіде талдау жасайды. Қазақ халқы өмірдегі әйел рөлін ерекше бағалаған және сол себепті қыз баланың тәрбиесіне, жүріс-тұрысына, жалпы тірлігіне назар аударып, өмір жолын бағдарлап отырған. Қазақ әйелі ел басына күн туғанда атқа мініп, жауға шауып, даналығымен ел басқарған кездері де болды. Бірақ уақыт өте келе қазақ қоғамында да әйел мәселесі күрделене түсті. ХХ ғасыр басында қазақ қоғамындағы гендерлік мәселелердің маңызын түсінген алаш зиялылары халықтың санасына әсер ету үшін арнайы мақалалар, көркем шығармалар жазды. Оны баспасөз құралдары арқылы халыққа таратты. Қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман да осы әйел мәселесіне арналды. Әйелдердің азаматтық құқықтары, қоғамдағы орны ХХ ғасырдың бас кезінде алаш қайраткерлерінің араласуымен оң шешімін таба бастады. Зерттеу мақалада ХХ ғасыр басында қазақ даласындағы гендерлік мәселелерді көтерген М. Дулатұлының «Бақытсыз Жамал», Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романдары, М. Әуезов, М. Жұмабаев, Н. Құлжанова сияқты алаш зиялыларының публицистикалық мақалалары талдауға алынды.
Бұл мақалада автор ХХ ғасыр басындағы әйел теңдігі үшін күрес атты күрделі үдерістің пайда болу тегі, қазақ зиялыларының әйелдердің азаматтық құқығын қорғау жолында жасаған нақты іс-әрекеттерін тарихи деректер мен әдеби-публицистикалық шығармаларға сүйене отырып зерттейді, қажырлы күрестің нәтижесі сол кезеңде жазылған шығармалар арқылы дәлелденеді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Лакан Ж. Инстанция буквы в бессознательном или судьба разума после Фрейда. – М.: Русское феноменологическое общество, издательство Логос, 1997. – 109 с.
Фуко М. История сексуальности. – М.: Грунт, 1998. – 280 с.
Делез Ж. Логика смысла. Фуко М. Theatrum philosophicum. – Москва: Раритет, 1998. – 474 с.
Деррида Ж. Шпоры стили Ницше // Философские науки. – 1991. – №2. – С. 118–142.
Де Бовуар С. Второй пол. Éditions GALLIMARD, Paris, 1949. / Пер. с франц. А. Сабашвикова (т. 1), И. Малахова и Е. Орлова (т. 2). – Москва: Прогресс; СПб.: Алетейя, 1997. – 832 с. 6. Elaine Showalter. A Literature of Their Own. The British Women Novelists from Bronte to Lessing. –Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1977. – 384 р.
Большакова А.Ю. Гендер // Западное литературоведение XX в.: Энциклопедия. – М.: Intrada, 2004. – 144 с. 8. Helene Deutsch. Psychoanalysis of the Sexual Functions of Women, Internationaler Psychoanalytischer. Verlag, Leipzig/Wien/Zürich, 1925. (Neue Arbeiten zur ärztlichen Psychoanalyse No. 5). Translated to English in 1991. – Р. 152.
Бағашаров Қ., Шайкенова Р., Табашев Ғ., Тутинова Н. Исламға дейінгі қоғамдардағы әйелдің әлеуметтік бейнесі // Адам әлемі. – 2020. – №4 (86). – Б. 104–113.
Эвола Ю. Метафизика пола. – Москва: Наука, 1996. – 233 c.
Қазақстанның ашық университеті. Әдебиет теориясы. Әдебиеттегі феминистік бағыт. [Электронды ресурс]. URL: https://openu.kz/storage/lessons/1949/debiet-teoriyasy-krspe_17_lecture.pdf (қаралған күні 20.04.2022)
Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім. 1994. – 480 б.
Ибн Баттута. Дешті-қыпшаққа саяхат (1330-миладі жылы, 730-хижра жылы). [Электронды ресурс]. URL: https://bilim-all.kz/article/9301-Ibn-Battuta-deshti-qypshaqqa-sayahat-1330-miladi-zhyly-730-hizhra-zhyly (қаралған күні 13.06.2019)
Аргынбаев Х. Семья и быт казахского народа. – Алма-Ата: Наука, 1979. – 84 б. 15. Аймауытов Ж. Алты томдық шығармалар жинағы. Т. 2. Романдар. / Құраст. Н. Қуантаев. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 384 б.
Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. – Т.1. – СПб., 1897. – 76 с.
ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №4 (126), 2022
Мұхатова О.Х. Қазақ қоғамындағы әйел-ананың орны мен рөлі // Вестник ПГУ. – 2010. – №2. Серия Гуманитарная. – C. 31–37.
Дулатұлы М. Алты томдық шығармалар жинағы. 3 том. – Алматы: Мектеп, 2013. – 400 б.
Дулатұлы М. Оян қазақ! Роман, өлең-жырлар, әңгімелер. – Алматы: Атамұра, 2003. – 192 б.
Бисенғали, З. Қазақ прозасы. ХХ ғасыр басы: Жаңа роман жолында. – Алматы: Арыс. 2010. – 296 б.
Мырзахметұлы М. Ұлтты тану рухани кемелдікке сүйенеді. [Электронды ресурс]. URL: https://ult.kz/post/mekemtas-myrzakhmetuly-ultty-tanu-rukhani-kemeldikke-suyenedi. (қаралған күні 7.01.2017)
Торайғыров С. Айтыс. [Электронды ресурс]. URL: https://sites.google.com/site/torajgyrov/home/kitaptar (қаралған күні 20.06.22)
Бөкейхан Ә. Шығармаларының 7 томдық толық жинағы. Полное собрание сочинений в 7 томах. V том. – Астана: «Сарыарқа» БҮ, 2010. – 560 б.
Нұрғали Р. Бақытсыз Жамал. Әдебиет порталы. [Электронды ресурс]. URL: https://adebiportal.kz/kz/retailing/view/387 (қаралған күні 17.11.2015) 25. Жұмабайұлы М. Қатын алу, ерге шығу //Айқап. – 1913. – №2. [Электронды ресурс]. URL: https://yvision.kz/post/314236 (қаралған күні 05.01.2013)
Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т. 15. – Алматы: Жазушы, 1984. – 328 б.
Rich A.K., & Walker K. (2019). Gender Equality: Overview. Salem Press Encyclopedia. [Электронды ресурс]. URL: https://discovery.ebsco.com/c/r2k2hr/viewer/html/gm4f6or67b (қаралған күні 05.05.2020) 28. Мартыненко Н. (сост.) Алаш-Орда: Сборник документов. – Алма-Ата: Малое издательство «Айкап», 1992. – 192 с. 29. Құл-Мұхаммед М. «Алаш» бағдарламасы: Қиянат пен ақиқат // Qazaq. 26.02.2019. 30. Дулатов М. Сол қыздың атын ұмыттым // Еңбекші қазақ. – 1924. – №294.
REFERENCES
Lakan J. Instanciya bukvy v bessoznatelnom ili sudba razuma posle Freida [The instance of the letter in the unconscious, or the fate of the mind after Freud]. – M.: Russkoe fenomenologicheskoe obshhestvo, izdatelstvo Logos, 1997. – 109 s. [in Russian]
Fuko М. Istoriya Seksualnosti [History of sexuality]. – M.: Grunt, 1998. – 280 s. [in Russian]
Delez J. Logika smysla [Logic of meaning]. Fuko M. Theatrum philosophicum [The philosophical theatre]. – M.: Raritet. 1998. – 474 s. [in Russian]
Derrida J. Shpory stili Nishce [Spurs styles of Nietzsche] // Filosofskie nauki. – 1991. – №2. – С. 118–142. [in Russian]
De Bovuar S. Vtoroi pol [Second gender]. Editions GALLIMARD, Paris, 1949. / Per. s franc. A. Sabashvikova (t. 1), I. Malahova i E. Orlova (t. 2). – M.: Progress; SPb.: Aletejya, 1997. – 832 s. [in Russian] 6. Elaine Showalter. A Literature of Their Own. The British Women Novelists from Bronte to Lessing. –Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1977. – 384 p.
Bolshakova A.Iu. Gender // Zapadnoe literaturovedenie XX v.: Enciklopediia. – M.: Intrada, 2004. – 144 s. [in Russian] 8. Helene Deutsch. Psychoanalysis of the Sexual Functions of Women, Internationaler Psychoanalytischer. Verlag, Leipzig/Wien/Zürich, 1925. (Neue Arbeiten zur ärztlichen Psychoanalyse No. 5). Translated to English in 1991. – Р. 152.
Begasharov K., Shaikenova R., Tabashev G., Tutinova N. Islamga deingi kogamdagy ayeldin aleumettik beinesi [The social image of women in pre-Islamic societies] // Adam Alemi. – 2020. – №4(86). – B. 104–113. [In Kazakh]
Evola Yu. Metafizika pola [Metaphysics of Gender]. – M.: Nauka, 1996. – 233 s. [In Russian]
Qazaqstannyn ashyq universitetі. Adebiet teoriiasy. Adebiettegі feministіk bagyt [Literary theory. Feminist trend in literature]. [Electronic resource]. URL: https://openu.kz/storage/lessons/1949/debiet-teoriyasy-krspe_17_lecture.pdf (qaralgan kunі 20.04.2022) [In Kazakh]
Gumilyov L. Kone Turikter [Ancient Turks]. – Almaty: Bilim, 1994. – 480 b. [In Kazakh]
Ibn Battuta. Deshti Qypshaqqa sayahat (1330-miladі jyly, 730-hijra jyly) [A Journey to Kypchak]. [Electronic resource]. URL: https://bilim-all.kz/article/9301-Ibn-Battuta-deshti-qypshaqqa-sayahat-1330-miladi-zhyly-730-hizhra-zhyly (qaralgan kunі 13.06.2019) [In Kazakh]
Argynbayev H. Semya i byt kazahskogo naroda. [Family and life of the Kazakh people]. – Almaty: Nauka, 1979. – 84 s. [In Russian] 15. Aimauytov J. Alty tomdyq shygarmalar jinagy [A six-volume collection of works]. – Almaty: El-Shejire, 2013. – 384 b. [In Kazakh]
Heinz A. Sobraniye literaturnyh trudov [Collection of literary works]. – T.1. – SPb., 1897. – 76 s. [In Russian]
Mukhatova O. Qazaq qogamyndagy ayel-ananyn orny men roli [The place and role of the mother in Kazakh society] // Vestnik PGU. – 2010. – №2. Seriia Gumanitarnaia. – C. 31–37. [In Kazakh]
Dulatuly M. Alty tomdyq shygarmalar jinagy [Collection of works in six volumes]. T. 3. – Almaty: Mektep, 2013. – 400 b. [In Kazakh]
Dulatuly M. Oyan, Qazaq! Roman, olen-jyrlar, angіmeler [Wake up, Kazakh! Novel, poems, stories]. –Almaty: Atamura, 2003. – 192 b. [In Kazakh]
Bisengali Z. Qazaq prozasy. XX Gasyr Basy: Jana Roman Jolynda [Kazakh prose. The beginning of the twentieth century: On the way to a new novel]. – Almaty: Arys, 2010. – 296 b. [In Kazakh]
Myrzahmetuly М. Ultty tanu ruhani kemeldikke suienedi [Recognition of a nation is based on spiritual maturity] [Electronic resource]. URL: https://ult.kz/post/mekemtas-myrzakhmetuly-ultty-tanu-rukhani-kemeldikke-suyenedi (qaralgan kunі 7.01.2017) [In Kazakh]
Toraigyrov S. Aitys [Poem contest] [Electronic resource]. URL: https://sites.google.com/site/torajgyrov/home/kitaptar (qaralgan kunі 20.06.2022) [In Kazakh]
Bokeihan A. Shygarmalarynyn 7 tomdyq tolyq jinagy [Complete collection of works in 7 volumes]. T. 5. – Astana: Saryarqa, 2010. – 560 b. [In Kazakh] 24. Nurgali R. Baqytsyz Jamal [Poor Zhamal]. [Electronic resource]. URL: https://adebiportal.kz/kz/retailing/view/387 (qaralgan kunі 17.11.2015) [In Kazakh]
Jumabaiuly M. Katyn alu, erge shygu [Getting married] // Aiqap. – 1913. – №2. [Electronic resource]. URL: https://yvision.kz/post/314236 (qaralgan kunі 05.01.2015) [In Kazakh] 26. Auezov M. Jiyrma tomdyq shygarmalar jinagy [A collection of works in twenty volumes]. T. 15. – Almaty: Jazushy, 1984. – 328 b. [In Kazakh]
Rich A.K., & Walker K. (2019). Gender Equality: Overview. Salem Press Encyclopedia. [Electronic resource]. URL: https://discovery.ebsco.com/c/r2k2hr/viewer/html/gm4f6or67b (qaralgan kunі 05.05.2020)
Martynenko N. (sоst.) Alash Orda. Sbornik dokumentov [Alash-Orda: Collection of documents]. – Alma-Ata: Maloe izdatelstvo «Aikap», 1992. – 192 s. [In Russian] 29. Kul-Mukhammed M. Alash bagdarlamasy. Qiyanat pen Aqiqat [Program of Alash: Abuse and Truth] // Qazaq. 26.02.2019. [In Kazakh]
Dulatov M. Sol kyzdyn atyn umyttym [I forgot the name of that girl] // Enbekshi Qazaq. – 1924. – №294. [In Kazakh]
