АБАЙДЫҢ ТОЛЫҚ АДАМ ТҰЖЫРЫМЫНЫҢ БАСТАУ КӨЗДЕРІ
Кілт сөздер:
Абай, толық адам, жетілген тұлға, ұлттық дүниетаным, антропоөзектілік, тарихи сана, рухани мұралар, афоризмдер.Аңдатпа
Бұл мақалада Абайдың Толық адам тұжырымына кіретін ұғым-түсініктер зерделенеді. Ғасырлар бойы қалыптасып, ұлттық санада қордаланған ой-пікірлердің бүгінгі қоғамдағы жаңа тұрпатты адамды тәрбиелеудегі мәні айтылады. Адамзаттық құндылықтарды негіз етіп алып, ұлттық кодқа айналдырылған тұжырымдар көне және орта дәуір ойшылдарының еңбектерінде көрініс тауып, кейінгі Абай шығармаларында жаңа сипатқа айналғандығы белгілі. Абайдың Толық адамы Алланы сүйген, адамды құрметтеген, кісілік қасиеттерді дәріптеген, жамандық пен жақсылықтың шегін айыра білетін, жомарттыққа жаны құмар, жүрегінің үніне құлақ түретін, әділдікті жақтаған, өтірік-өсектен аулақ, еңбекқор, елін сүйетін ұлтжанды, жетілген адам. Жетілуді зерттеушілер қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың қайырымдылығын айтады. Қайырымдылық адамдардың арлы, әдепті, мейірімді, жанашыр, әділетті болуынан түзіледі. Абай және Аристотель, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, А. Игүнеки еңбектерінде қайырымды адамдар – мемлекет мүддесін жоғары қоятын, адам тағдырына бей-жай қарай алмайтын, ақиқатты танып біле алатын, дұрыс ойлап, дұрыс шешім шығара алатын саналы адамдар. Толық адам моделінің табиғатын ашу, жетілген адамның дүниетанымындағы тереңдікті әр кезеңдегі рухани мұралардан іздеу, оларды этнос болмысымен, көркемдік әлемімен, бейнелі дүниетанымдық мәнімен байланыстыра қарастыру антропоцентризмнің өзекті мәселелеріне жатады. Толық адам бейнесін жасайтын образды сөздер мен фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, афоризмдер модельдеудің уәжі мен нысаны ретінде бағаланады. Абай дүниетанымындағы құндылықтар жетілген адамның саналы әрекеттерімен байланыстырыла қарастырылып, оның бастау көздері ретінде тарихи мұралар алынады. Тарихи мұраларға көне түркі ескерткіштері, орта ғасыр түркі мұралары және ақын-жыраулардың толғаулары, би-шешендердің сөзі жатады.
Әдебиеттер тізімі
Егеубай А. Құлабыз. – Алматы: Жазушы, 2001. – 215 б. 2. Мырзахметов М. Әуезов және Абайтану проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982.– 296 б. 3. Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-т. – Алматы: Жазушы, 1986. – 200 б. 4. Қосымова Г.С. Шешендік өнер негіздері. – Алматы: Ақнұр, 2018. – 255 б. 5. Әліпхан М. Адамгершілік ілімі және хакім Абай. – Алматы: Қазақ кітабы, 2020. – 470 б. 6. Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. – Алматы: Ғылым, 1973. – 448 б.
Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 208 б.
Егеубаев А. Кісілік кітабы. – Алматы: Ғылым, 1998. – 320 б.
Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 447 б.
Акишева А. Бабадан қалған асыл сөз. – Алматы: Раритет, 2015. – 199 б.
Қашқари М. Түрік сөздігі. Т.1. – Алматы: ХАНТ, 1997. – 592 б.
Жұртбаев Т. Дулыға. 1-т. – Алматы: Жалын, 1994. – 365 б.
Әдеби жәдігерлер. 1-т. Көне дәуірдегі әдеби ескерткіштер. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2007. – 504 б.
Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.
REFERENCES
Egeubai A. Qulabyz [Qulabyz]. – Almaty: Jazushy, 2001. – 215 b. [in Kazakh]
Myrzahmetov M. Auezov jane Abaitanu problemalary [Auezov and the problems of Abai studies]. – Almaty: Gylym, 1982.– 296 b. [in Kazakh]
Qunanbaev A. Ekі tomdyq shygarmalar jinagy [Collected works in two volumes]. 2-t. – Almaty: Jazushy, 1986. – 200 b. [in Kazakh]
Qosymova G.S. Sheshendіk oner negіzderі [Fundamentals of public speaking]. – Almaty: Aqnur, 2018. – 255 b. [in Kazakh]
Alіphan M. Adamgershіlіk іlіmі jane hakіm Abai [Humane Teaching and Hakim Abai]. – Almaty: Qazaq kіtaby, 2020. – 470 b. [in Kazakh]
Al-Farabi. Filosofiialyq traktattary [Philosophical treatises]. – Almaty: Gylym, 1973. – 448 b. [in Kazakh]
Myrzahmetuly M. Abai jane Shygys [Abai and the East]. – Almaty: Qazaqstan, 1994. – 208 b. [in Kazakh]
Egeubaev A. Kіsіlіk kіtaby [The Book of Humanity]. – Almaty: Gylym, 1998. – 320 b. [in Kazakh]
Jumabaev M. Shygarmalary [Works]. – Almaty: Jazushy, 1989. – 447 b. [in Kazakh]
Akisheva A. Babadan qalgan asyl soz [A noble word left over from an ancestor]. – Almaty: Raritet, 2015. – 199 b. [in Kazakh]
Qashqari M. Turіk sozdіgі [Turkish Dictionary]. T.1. – Almaty: HANT, 1997. – 592 b. [in Kazakh]
Jurtbaev T. Dulyga [Helmet]. 1-t. – Almaty: Jalyn, 1994. – 365 b. [in Kazakh]
Adebi jadіgerler. 1-t. Kone dauіrdegі adebi eskertkіshter [Literary relics. Item 1 literary monuments of antiquity]. – Almaty: Taimas baspa uiі, 2007. – 504 b. [in Kazakh]
Balasagun J. Qutty bіlіk [Qutty bіlіk]. – Almaty: Jazushy, 1986. – 616 b. [in Kazakh]
