ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ КИРИЛЛ ГРАФИКАСЫМЕН ЖАЗЫЛҒАН ҚАЗАҚ СӨЗДІГІНДЕГІ ЛЕКСЕМАЛАРДЫҢ КӨПМАҒЫНАЛЫҒЫ
Кілт сөздер:
жазба мұралар, графика, кирилл графикасы, сөздік, көпмағыналық, семантика, мағына сабақтастығы.Аңдатпа
Қазіргі түркітану ғылымында әртүрлі графикалық жүйелермен: руна жазуы, ұйғыр, араб, латын, кирилл графикасымен жазылған түркі жазба мұраларының тілін зерттеу өзекті мәселе болып табылады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында кирилл графикасымен жазылған қазақ жазба мұралары бұл контексте бүгінгі күнге дейін жеткілікті зерттелмеген.
Мақалада түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының ХІХ–ХХ ғасырлар шегінде кирилл графикасына көшуі сөз болады. Осы кезеңде П.М. Мелиоранский, Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, В.В. Катаринсий, Л.З. Будаговтың және т.б. кирилл графикасымен жазған қазақша әліппелері, оқулықтары, сөздіктері жарық көрді. Сол кезеңдегі қазақ ағартушылары: Ы. Алтынсарин, Т. Бокин, Ж. Көшербаев, М. Машанов және т.б. кирилл графикасын белсенді түрде қолдана бастады.
Кирилл әліпбиімен жазылған еңбектер ішінде екітілді сөздіктер ерекше орын алады. Бұл сөздіктер қазақ халқының белгілі бір тарихи дәуіріне тән әлем бейнесін танытуымен, лингвистикалық, этномәдени ақпарат тасымалдауымен құнды.
Мақала осындай сөздіктердің бірі – 1897 жылы Орынборда Б.А. Бреслин баспаханасында жарық көрген «Киргизско-русскій словарь» жазба мұрасына арналған. Сөздіктің авторы көрсетілмеген, алайда ол Н.И. Ильминскийдің «Матеріалы къ изученію киргизскаго нарѣчія» (Қазан, 1861) сөздігі негізінде қазақ зиялыларының қатысуымен толықтырылып, өңделіп, құрастырылған.
Мақалада аталған сөздіктегі көпмағыналы сөздердің семантикасы талданады. Көпмағыналық ұғымы аясында көпмағыналықтың реңктері ашылады, лексика-семантикалық нұсқалары анықталады, олардың арасындағы ортақ байланыс көрсетіледі, сонымен қатар сөздікте берілген көпмағыналы сөздер мен қазіргі қазақ тілінің лексемалары арасындағы мағыналық сабақтастық айқындалады.
Әдебиеттер тізімі
Шаймердинова Н.Г., Болдрикова А. Многозначность лексем в кириллическом «киргизо-русском словаре» (1897 г.) и в современном литературном казахском языке // Педагогическое образование на Алтае. – 2018. – №2. – C. 171–176.
Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпеисов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы: оқу құралы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 238 б.
Шаймердинова Н.Г. «Киргизско-русскій словарь» (1897): культурные и языковые экспликации // Turkic Studies Journal. – 2019. – №1. – С. 73–88.
Киргизско-русскій словарь / Сост. по материалам Н.И. Ильминского и др. – Оренбургъ: Типо-литографія Б.А. Бреслина, 1897. – 244 с.
Белошапкова В.А., Брызгунова Е.А., Земская Е.А. Современный русский язык: Учеб. для филол. спец. университетов / под ред. В.А. Белошапковой. – 2-е изд., испр. и доп. –М.: Высшая школа, 1989. – 800 с.
Зализняк А.А. Многозначность в языке и способы ее представления. – М.: Языки славянских культур, 2006. – 672 с.
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 11-том. / құраст.: Ж. Манкеева, С. Бизақов, Ә. Жүнісбек және т.б. – Алматы: Тіл білімі институты, 2011. – 752 б.
Қазақ əдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. / құраст.: Т. Жанұзақов, С. Омарбеков, Ә. Жүнісбек және т.б. – Алматы: Арыс, 2006. – 752 б.
Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / жалпы ред. басқарған Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-пресс, 2008. – 968 б.
Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу тарихынан). – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 412 б.
Қазақ əдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том. / құраст.: Ғ. Қалиев, С. Бизақов, О. Нақысбеков және т.б. – Алматы: Тіл білімі институты, 2011. – 744 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 5-том / құраст.: Б. Әбілқасымов, С. Бизақов, Ә. Жүнiсбеков және т.б. – Алматы: Тіл білімі институты, 2011. – 752 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 15-том / құраст.: А. Жаңабекова, Т. Жанұзақ, Б. Әбілқасымов және т.б. – Алматы: Тіл білімі институты, 2011. – 828 б.
Қазақ əдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 9-том. / құраст.: Ә. Ыбырайым, А. Жаңабекова, Қ. Рысбергенова және т.б. – Алматы: Тіл білімі институты, 2011. – 744 б.
Сағидолда Г., Жылқыбай Г., Құттымұратова Ы. Тұрмыстық лексиканың этномәдени мазмұны (қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдері материалдары бойынша) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2022. – №3(125). – Б. 20–36. https://doi.org/10.47526/2022-3/2664-0686.02
Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков / отв. редактор А.А. Юлдашев. – М.: Наука, 1984. – 226 с.
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
REFERENСES
Shaimerdinova N.G., Boldrikova A. Mnogoznachnost leksem v kirillicheskom «kirgizo-russkom slovare» (1897 g.) i v sovremennom literaturnom kazahskom iazyke [The polysemy of lexemes in the Cyrillic «Kyrgyz-Russian Dictionary» (1897) and in the modern literary Kazakh language] // Pedagogicheskoe obrazovanie na Altae. – 2018. – №2. – C. 171–176. [in Russian]
Balaqaev M., Syzdyqova R., Janpeisov E. Qazaq adebi tіlіnіn tarihy: oqu quraly [History of the Kazakh literary language: textbook]. – Almaty: Mektep, 1968. – 238 b. [in Kazakh]
Shaimerdinova N.G. «Kirgizsko-russkіy slovar» (1897): kulturnye I iazykovye eksplikacii [Kirghiz-Russian Dictionary (1897): cultural and linguistic explications] // Turkic Studies Journal. – 2019. – №1. – S. 73–88. [in Russian]
Kirgizsko-russkіy slovar [Kyrgyz-Russian Dictionary] / Sost. po materialam N.I. Ilminskogo i dr. – Orenburg: Tipo-litografіia B.A. Breslina, 1897. – 244 s. [in Russian]
Beloshapkova V.A., Bryzgunova E.A., Zemskaia E.A. Sovremennyy russkiy iazyk: Ucheb. dlia filol. spec. Universitetov [Modern Russian: Textbook for philological specialties of universities] / pod red. V.A. Beloshapkovoi. – 2-e izd., ispr. i dop. –M.: Vysshaia shkola, 1989. – 800 s. [in Russian]
Zalizniak A.A. Mnogoznachnost v iazyke i sposoby ee predstavleniia [Polysemy in the language and ways of its representation]. – M.: Iazyki slavianskih kultur, 2006. – 672 s. [in Russian]
Ahanov K. Tіl bіlіmіnіn negіzderі [Fundamentals of Linguistics]. – Almaty: Sanat, 1993. – 496 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 11–tom. / qurast.: J. Mankeeva, S. Bizaqov, A. Junіsbek jane t.b. – Almaty: Tіl bіlіmі instituty, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 1-tom / qurast.: T. Januzaqov, S. Omarbekov, A. Junіsbek jane t.b. – Almaty: Arys, 2006. – 752 b. [in Kazakh]
Ysqaqov A., Syzdyqova R., Sarybaev Sh. Qazaq tіlіnіn qysqasha etimologiialyq sozdіgі [A short etymological dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1966. – 240 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі [Еxplanatory dictionary of the Kazakh language] / jalpy red. basqargan T. Januzaqov. – Almaty: Daik-press, 2008. – 968 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Sozder soileidі (sizderdіn qoldanylu tarihynan) [Words speak (from the history of the use of words]. – Almaty: El-shejіre, 2014. – 412 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 2-tom. / qurast.: G. Qaliev, S. Bizaqov, O. Naqysbekov jane t.b. – Almaty: Tіl bіlіmі instituty, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 5-tom / qurast.: B. Abіlqasymov, S. Bizaqov, A. Junisbekov jane t.b. – Almaty: Tіl bіlіmі instituty, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 15-tom / qurast.: A. Janabekova, T. Januzaq, B. Abіlqasymov jane t.b. – Almaty: Tіl bіlіmі instituty, 2011. – 828 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 9-tom. / qurast.: A. Ybyraiym, A. Janabekova, Q. Rysbergenova jane t.b. – Almaty: Tіl bіlіmі instituty, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Sagidolda G., Jylqybai G., Quttymuratova Y. Turmystyq leksikanyn etnomadeni mazmuny (qazaq, qaraqalpaq, qyrgyz tіlderі materialdary boiynsha) [Ethnocultural Content of Household Vocabulary (Based on the Materials of Kazakh, Karakalpak, Kyrgyz Languages)] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2022. – №3(125). – B. 20–36. https://doi.org/10.47526/2022-3/2664-0686.02[in Kazakh]
Musaev K.M. Leksikologiia tiurkskih iazykov [Lexicology of the Turkic languages] / otv. redaktor A.A. Iuldashev. – M.: Nauka, 1984. – 226 s. [in Russian]
Orazov M. Qazaq tіlіnіn semantikasy [Semantics of the Kazakh language]. – Almaty: Rauan, 1991. – 216 b. [in Kazakh]
