V. V. Radlov’un eserlerinden kazakça kelime dağarciğinin bir parçasi olarak siğirlarin isimleri hakkinda
34 68
Anahtar Kelimeler:
sözlük, tarihsel sözlük, sözcüksel kompozisyon, sözlükbilim, etnolinguistik, dil tarihi, tematik grup.Özet
Makalede, akademisyen V. W. Radlov’un yazılarında dünya Türkolojisinin kurucu bilim adamlarının kara sığırlarına (deve, inek, koyun-keçi) atıfta bulunulan isimler hakkındaki fikirleri modern yerli dilbilim açısından incelenmektir. 19. yüzyıl bilim adamının çok ciltli sözlüğü ‘Türk Zarfları Sözlüğünde Deneyim’ ve ‘Die Hausthiere der Kirgisen’ (Kırgız Halkının Evcil Hayvanları) adlı nominal bilimsel araştırma çalışması, araştırmanın birincil kaynağı olarak hizmet vermektedir. Araştırma çalışmalarının ana alanları sözlükbilim, sözlükbilim ve etnolinguistiktir. Araştırmanın ana fikri, geçmiş tarihsel dönemin eserlerinde belirli bir tematik grubun parçası olan isimleri analiz ederek Kazakça kelime dağarcığının kapsamının derecesini tespit etmektir. Tematik gruplara yapılan analizler sırasında, yazarın Kazak dilinin kelime dağarcığını kapsamasının eksiksizlik derecesi ile kaynak olarak kullanılan eserlerin bilimsel önem derecesi belirlenir. V. W. Radlov’un ‘Türk Zarfları Sözlüğünde Deneyim’ çalışması ve Kazak hayvanlarının incelenmesine adanmış kapsamlı bir program makalesi, Kazak dilinin kelime dağarcığının kapsamına ve bilimsel açıklamasına göre, 19. yüzyılda yayınlanan en gelişmiş Türkçe konuşan eserler arasındadır. İşin bilimsel önemi doğrudan emeğin bu bilimsel değerine bağlıdır. Çalışmanın pratik değeri, Türk dillerini incelemek için
düzenlenen bilimsel keşif gezileri sırasında, Avrupa’nın en iyi eğitim kurumlarından dil bilgisi alarak, dil materyallerini özetlemeleri ve bunları nasıl öğreneceğini bilen bilim adamlarının sözlü telaffuzlarına dayanarak kaydedilen kelimeleri analiz etmeleridir. Geçmiş yüzyıllarda yaratılan en önemli kaynakların bir parçası olarak sunulan Kazakça kelimelerin incelenmesi sırasında, genelleme, tanımlama, eşzamanlı ve artzamanlı seviyelerde karşılaştırma, diller arası karşılaştırma, etnolinguistik analizle yaklaşımlar kullanılmıştır. Yürütülen araştırma, geçmiş yüzyılların Kazak dilinin tarihinin incelenmesinde, belirli bir tarihsel dönemde Kazakça kelime dağarcığının doğasının açıklanmasında yüksek değere sahiptir. Bu nedenle, bu çalışmanın büyük pratik öneme sahip olduğu, dil tarihi, tarihsel sözlükbilim alanlarına belirli katkılarda bulunduğunu ifade edebiliriz.
Referanslar
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. В 4-ех томах, 8-ми книгах. – СПб., 1888-1911.
Radloff W. Die Hausthiere der Kirgisen // Zeitschrift für Ethnologie. – 1871. Bd.III. – S. 285–313.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – М., 1893. – Т.І, кн. 1. – 968 с.
Мусаев С.Ж., Садыкова С.З. Лексика кыргызского языка в словаре В.В. Радлова «Опыт словаря тюркских наречий» // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2018. – №1 (74), ч.2. – C. 345–348.
Садыкова С.З., Мусаев С.Ж. Труд В.В. Радлова «Фонетика северных тюркских языков» и некоторые актуальные проблемы кыргызского языкознания // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2017. – №10 (76), ч.2. – C. 151–155.
Құлманов С., Бүркітбай Г. В.В. Радлов сөздігінің лексикалық құрамы: араб, парсы кірме сөздері және олардың қазіргі кездегі терминдену үдерісі // Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. – 2024. – №1(72). – Б. 174–191.
Мамырбек Г. В. Радлов сөздігіндегі лексикографиялық параметрлер // «Қазақстандағы ұлттық жарнама тілін қалыптастыру және цифрландыру» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2023. – Б. 197–201. 8. Қисса үш қыз. Кіт.: Бабалар сөзі. 100 томдық. 5-том. – Астана: Фолиант, 2004. – Б. 253–293. 9. Мамырбекова Г. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Мемлекеттік тілді дамыту институты», 2017. – 658 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 11-том. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Радлов В.В. Қазақтардың малдары. Кіт.: Малбақов М. Сөздік және сөзтаным мәселелері. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2015. – Б. 134–154.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – СПб., 1911. – Т.IV, кн. 2. – 968 с.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 1–5 томдар. – Алматы: Әлем. Даму. Интеграция, 2017.
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy. V 4-eh tomah, 8-mi knigah [Experience of a dictionary of Turkic dialects. In 4 volumes, 8 books]. – SPb., 1888-1911. [in Russian]
Radloff W. Die Hausthiere der Kirgisen [The domestic animals of the Kirghiz] // Zeitschrift für Ethnologie. – 1871. Bd.III. – S. 285–313. [in Germany]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy [Experience of a dictionary of Turkic dialects]. – M., 1893. – T.І, kn. 1. – 968 s. [in Russian]
Musaev S.J., Sadykova S.Z. Leksika kyrgyzskogo iazyka v slovare V.V. Radlova «Opyt slovaria tiurkskih narechiy» [The vocabulary of the Kyrgyz language in the dictionary of V.V. Radlov “The experience of the dictionary of Turkic dialects”] // [in Russian]Filologicheskie nauki. Voprosy teorii i praktiki. – 2018. – №1 (74), ch.2. – C. 345–348.
Sadykova S.Z., Musaev S.J. Trud V.V. Radlova «Fonetika severnyh tiurkskih iazykov» i nekotorye aktualnye problemy kyrgyzskogo iazykoznania [V.V. Radlov's work "Phonetics of the northern Turkic languages" and some actual problems of Kyrgyz linguistics] // Filologicheskie nauki. Voprosy teorii i praktiki. – 2017. – №10 (76), ch.2. – C. 151–155. [in Russian]
Qulmanov S., Burkіtbai G. V.V. Radlov sozdіgіnіn leksikalyq quramy: arab, parsy kіrme sozderі jane olardyn qazіrgі kezdegі termindenu uderіsі [The lexical composition of V.V. Radlov's dictionary: Arabic, Persian input words and their current terminization process] // Abylai han atyndagy QazHQ jane ATU Habarshysy. «Filologia gylymdary» seriasy. – 2024. – №1(72). – B. 174–191. [in Kazakh]
Mamyrbek G. V. Radlov sozdіgіndegі leksikografialyq parametrler [Lexicographic parameters in V. Radlov's dictionary] // «Qazaqstandagy ulttyq jarnama tіlіn qalyptastyru jane cifrlandyru» atty halyqaralyq gylymi-teorialyq konferencia materialdary. – Almaty, 2023. – B. 197–201. [in Kazakh]
Qissa ush qyz [The story of three girls]. Kіt.: Babalar sozі. 100 tomdyq. 5-tom. – Astana: Foliant, 2004. – B. 253–293. [in Kazakh]
Mamyrbekova G. Qazaq tіlіndegі arab, parsy sozderіnіn tusіndіrme sozdіgі [An explanatory dictionary of Arabic and Persian words in the Kazakh language]. – Almaty: «Memlekettіk tіldі damytu instituty», 2017. – 658 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. 11-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Vol. 11]. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Radlov V.V. Qazaqtardyn maldary. Kit.: Malbaqov M. Sozdіk jane soztanym maselelerі [Cattle of the Kazakhs. In: Malbakov M. Vocabulary and vocabulary problems]. – Almaty: Memlekettіk tіldі damytu instituty, 2015. – B. 134–154. [in Kazakh]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy [Experience of the dictionary of Turkic adverbs]. – SPb., 1911. – T.IV, kn. 2. – 968 s. [in Russian]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturlі juiesі [Traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names]. 1–5 tomdar. – Almaty: Alem. Damu. Integracia, 2017. [in Kazakh]
