В.В. Радлов еңбектерінен алынған қазақ лексикасы құрамындағы қара мал атаулары туралы
34 68
Кілт сөздер:
сөздік, тарихи сөздік, лексикалық құрам, лексикография, этнолингвистика, тіл тарихы, тақырыптық топ.Аңдатпа
Ұсынылып отырған ғылыми зерттеудің мақсаты – әлемдік түркітанымның негізін қалаған ғалымдардың бірінен саналатын академик В.В. Радловтың еңбектеріндегі қара малға (түйе, сиыр, қой-ешкі) қатысты атаулар туралы ой-пікірлерін заманауи отандық тіл білімі тұрғысынан зерделеу. Зерттеуде басты дереккөзі ретінде алынатын жұмыстар – ғалымның XIX ғасырда жазылған «Опыт словаря тюркских наречий» атты көптомдық сөздігі мен «Die Hausthiere der Kirgisen» («Қазақтардың малдары») атаулы ғылыми зерттеу еңбегі. Зерттеу жұмысының негізгі бағыттары ретінде лексикология, лексикография және этнолингвистика алынып отыр. Зерттеудің басты идеясы – өткен тарихи кезеңдегі жұмыстарда нақты тақырыптық топ құрамына кіретін атауларды талдау жолымен қазақ лексикасының қамтылу дәрежесін айқындау. Тақырыптық топқа бөліп талдау барысында автордың қазақ тілі лексикасын қаншалықты толыққанды қамти алғандығы, дереккөз ретінде пайдаланылып отырған жұмыстардың ғылыми маңыздылық дәрежесі анықталады. В.В. Радловтың «Опыт словаря тюркских наречий» атты сөздігі мен қазақтардың малдарын зерттеуге арналған аса көлемді, бағдарламалық мақаласы қазақ тілі лексикасының қамтылуы және ғылыми тұрғыдан сипатталу дәрежесі жағынан XIX ғасырда жарық көрген түркітанымдық еңбектердің ішіндегі ең озық туындылар саналады. Жұмыстың ғылыми маңыздылығы еңбектің осы ғылыми құндылығына тікелей байланысты. Еуропаның ең таңдаулы білім ордаларында тілтанымдық білім алып, түркі тілдерін зерттеу бойынша ұйымдастырылған ғылыми экспедициялар кезінде ұланғайыр тілдік материалдарды жинақтап, оларды біліктілікпен игере білген ғалымның ауызекі айтылым негізінде жазып алған сөздеріне талдау жасау – зерттеудің практикалық құндылығын құрайды. Өткен ғасырларда жасалған аса маңызды дереккөздер құрамында берілген қазақ сөздерін зерделеу барысында зерттеудің жинақтау, сипаттама жасау, синхронды және диахронды деңгейлерде салыстыру, тіларалық салғастыру, этнолингвистикалық талдау тәсілдері қолданылды. Жүргізіліп отырған зерттеудің қазақ тілінің өткен ғасырлардағы тарихын зерделеуде, нақты тарихи кезеңдегі қазақ лексикасының сипатын ашуда құндылығы жоғары. Демек, осы жұмыстың практикалық мәні зор, тіл тарихы, тарихи лексикография салаларына белгілі дәрежеде үлес қосатындығы айқын.
Әдебиеттер тізімі
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. В 4-ех томах, 8-ми книгах. – СПб., 1888-1911.
Radloff W. Die Hausthiere der Kirgisen // Zeitschrift für Ethnologie. – 1871. Bd.III. – S. 285–313.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – М., 1893. – Т.І, кн. 1. – 968 с.
Мусаев С.Ж., Садыкова С.З. Лексика кыргызского языка в словаре В.В. Радлова «Опыт словаря тюркских наречий» // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2018. – №1 (74), ч.2. – C. 345–348.
Садыкова С.З., Мусаев С.Ж. Труд В.В. Радлова «Фонетика северных тюркских языков» и некоторые актуальные проблемы кыргызского языкознания // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2017. – №10 (76), ч.2. – C. 151–155.
Құлманов С., Бүркітбай Г. В.В. Радлов сөздігінің лексикалық құрамы: араб, парсы кірме сөздері және олардың қазіргі кездегі терминдену үдерісі // Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. – 2024. – №1(72). – Б. 174–191.
Мамырбек Г. В. Радлов сөздігіндегі лексикографиялық параметрлер // «Қазақстандағы ұлттық жарнама тілін қалыптастыру және цифрландыру» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2023. – Б. 197–201. 8. Қисса үш қыз. Кіт.: Бабалар сөзі. 100 томдық. 5-том. – Астана: Фолиант, 2004. – Б. 253–293. 9. Мамырбекова Г. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Мемлекеттік тілді дамыту институты», 2017. – 658 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 11-том. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Радлов В.В. Қазақтардың малдары. Кіт.: Малбақов М. Сөздік және сөзтаным мәселелері. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2015. – Б. 134–154.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – СПб., 1911. – Т.IV, кн. 2. – 968 с.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 1–5 томдар. – Алматы: Әлем. Даму. Интеграция, 2017.
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy. V 4-eh tomah, 8-mi knigah [Experience of a dictionary of Turkic dialects. In 4 volumes, 8 books]. – SPb., 1888-1911. [in Russian]
Radloff W. Die Hausthiere der Kirgisen [The domestic animals of the Kirghiz] // Zeitschrift für Ethnologie. – 1871. Bd.III. – S. 285–313. [in Germany]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy [Experience of a dictionary of Turkic dialects]. – M., 1893. – T.І, kn. 1. – 968 s. [in Russian]
Musaev S.J., Sadykova S.Z. Leksika kyrgyzskogo iazyka v slovare V.V. Radlova «Opyt slovaria tiurkskih narechiy» [The vocabulary of the Kyrgyz language in the dictionary of V.V. Radlov “The experience of the dictionary of Turkic dialects”] // [in Russian]Filologicheskie nauki. Voprosy teorii i praktiki. – 2018. – №1 (74), ch.2. – C. 345–348.
Sadykova S.Z., Musaev S.J. Trud V.V. Radlova «Fonetika severnyh tiurkskih iazykov» i nekotorye aktualnye problemy kyrgyzskogo iazykoznania [V.V. Radlov's work "Phonetics of the northern Turkic languages" and some actual problems of Kyrgyz linguistics] // Filologicheskie nauki. Voprosy teorii i praktiki. – 2017. – №10 (76), ch.2. – C. 151–155. [in Russian]
Qulmanov S., Burkіtbai G. V.V. Radlov sozdіgіnіn leksikalyq quramy: arab, parsy kіrme sozderі jane olardyn qazіrgі kezdegі termindenu uderіsі [The lexical composition of V.V. Radlov's dictionary: Arabic, Persian input words and their current terminization process] // Abylai han atyndagy QazHQ jane ATU Habarshysy. «Filologia gylymdary» seriasy. – 2024. – №1(72). – B. 174–191. [in Kazakh]
Mamyrbek G. V. Radlov sozdіgіndegі leksikografialyq parametrler [Lexicographic parameters in V. Radlov's dictionary] // «Qazaqstandagy ulttyq jarnama tіlіn qalyptastyru jane cifrlandyru» atty halyqaralyq gylymi-teorialyq konferencia materialdary. – Almaty, 2023. – B. 197–201. [in Kazakh]
Qissa ush qyz [The story of three girls]. Kіt.: Babalar sozі. 100 tomdyq. 5-tom. – Astana: Foliant, 2004. – B. 253–293. [in Kazakh]
Mamyrbekova G. Qazaq tіlіndegі arab, parsy sozderіnіn tusіndіrme sozdіgі [An explanatory dictionary of Arabic and Persian words in the Kazakh language]. – Almaty: «Memlekettіk tіldі damytu instituty», 2017. – 658 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. 11-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Vol. 11]. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Radlov V.V. Qazaqtardyn maldary. Kit.: Malbaqov M. Sozdіk jane soztanym maselelerі [Cattle of the Kazakhs. In: Malbakov M. Vocabulary and vocabulary problems]. – Almaty: Memlekettіk tіldі damytu instituty, 2015. – B. 134–154. [in Kazakh]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy [Experience of the dictionary of Turkic adverbs]. – SPb., 1911. – T.IV, kn. 2. – 968 s. [in Russian]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturlі juiesі [Traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names]. 1–5 tomdar. – Almaty: Alem. Damu. Integracia, 2017. [in Kazakh]
