Жалмауыз кемпір – түркі мифологиясындағы айрықша бейне
24 41
Кілт сөздер:
ежелгі дәуір мифологиясы, түркі халықтарының фольклоры, архаикалық шығармалар, ертегі, демонологиялық бейне, жалмауыз кемпір.Аңдатпа
Түркі халықтарына тән әдебиеттің ең көне қабаты – образдар мен сюжеттердің, мифологиялық белгілер мен ассоциациялардың негізі болған көне түркі мифологиясынан бастау алады. Ежелгі дәуірдегі мифология саласының дамуының маңызды бағыты сиқырлы тізбек арқылы бір-бірімен қасиеттері және сыртқы түрі бойынша ұқсас бейнелердің ортақ сипатын жалпылайтын мифтік тіршілік иелерінің пайда болуымен байланысты. Көне мифологиялық көзқарастар негізінде кейінгі дәуірлерде архаикалық эпос, ертегі, аңыз сияқты жанрлар дамыды. Аталмыш шығармалардағы мифтік жаратылыстардың кейбіріне демонологиялық сипаттар берілген. Осыған орай, аталмыш мақалада түркі фольклорында орын алған мифтік кейіпкерлердің мән-маңызы анықталып, Жалмауыз кемпірдің жағымсыз болмысын талдау мәселесі қамтылып, түркі халықтарына ортақ мифологиялық бейнелердің зұлым сипаты кеңірек талданды. Жүргізілген зерттеулердің негізінде автор тарапынан түркі мифологиясындағы кейіпкерлердің атқаратын рөлі сипатталып, «Жалмауыз кемпір» тіркесінің мағынасы ашылып, бұл айрықша бейненің шығу тарихы анықталды. Зұлым күшке ие кемпірдің түркі халықтарының арасында тараған болмысы талданып, айрықша бейнелерге ие ертегілердің мән-маңызы тұжырымдалады, түркі халықтарының ертегілерінде кең қолданыс тапқан Жалмауыз кемпір бейнесі салыстырылды.
Әдебиеттер тізімі
Қажыбек Е. Түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігі. – Ankara: Atatürk kültür, dil ve tarih yüksek kurumu, türk dil kurumu yayınları, 1991. – 1118 s.
Гумилев Л.Н. История народа хунну. Кн. 2. – М.: Институт Ди-Дик, 1998. – 496 с.
Қасқабасов С. Таңдамалы. Қазақтың халық прозасы. Зерттеулер. Т.1. – Астана: Фолиант, 2014. – 320 б.
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Т. 1. – Алматы: Саға, 2008. – 436 б.
Imanjusup R.N., Spanov M.J., Nigmetzhanov K.G. The cultural phenomenon of hagiographic mythology in the christian tradition // European Journal of Science and Theology. – 2021. – Vol. 17, No.5. – P. 71–78.
Радлов В. Образцы народной литературы тюркских племен. Ч. 6: Наречье таранчей. – СПб.: Императорская Академия Наук, 1907. – 659 с.
Тойшанұлы А. Түркі-моңғол мифологиясы: монография. – Алматы: «Баспалар үйі» АҚ, 2009. – 192 б.
Mark J.J. Mythology. World History Encyclopedia. Retrieved from. [Electronic resource]. – URL: https://www.worldhistory.org/mythology/ (date of access 14.03.2024)
Auyesbayeva Р., Akhmetbekova А., Rakysh Zh. Character of zhalmauyz in the folklore of turkic peoples // International E-Journal of Advances in Social Sciences. – 2016. – Vol. II, Issue 5. – Р. 384–387.
Флоренский П.Л. Имена. – М.: АСТ, 2003. – 330 с.
Mouton J. Werner Herzog's Stroszek: A Fairy-Tale Film in an Age of Disenchantment // Literature/Film Quarterly. – 2014. – №15-2. – P. 99–106.
Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2-х т. Т. 1. А-К. – М.: Советская энциклопедия, 1987. – 671 с.
Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. Т. 4. – Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1968. – 302 б.
Mohammed Mahbboob Hussain Aazaad. Forty-four Turkish Fairy Tales Compiled & Edited. [Electronic resource]. – URL: https://www.academia.edu/30191088/Forty_four_Turkish_Fairy_Tales_Compiled_and_Edited (date of access 26.02.2024)
Әлмұханова Р. Қазақ фольклорындағы антикалық сарындар. – Алматы: Арыс, 2009. – 320 б.
Эр Төштүк. Эл адабияты сериясы. II том. – Бишкек: Шам, 1996. – 448 б.
Мыстан және жалмауыз. Әдебиет порталы. [Электронды ресурс]. URL: https://adebiportal.kz/kz/characters/view/174 (қаралған күні 28.02.2024)
Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. – М.: Лабиринт, 2000. – 335 с.
Әуесбаева П.Т., Хусаинова Г.Р. Түріктанушы Н.Н. Пантусовтың жинағындағы «Қарамерген» ертегісінің текстологиясы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №4 (130). https://doi.org/10.47526/2023-4/2664-0686.04
REFERENCES
Qajybek E. Turkі tіlderіnіn salystyrmaly sozdіgі [Comparative Dictionary of Turkic languages]. – Ankara: Ataturk kultur, dil ve tarih yuksek kurumu, turk dil kurumu yayınları, 1991. – 1118 s. [in Kazakh]
Gumilev L.N. Istoria naroda hunnu [History of the Xiongnu people]. Kn. 2. – M.: Institut Di-Dik, 1998. – 496 s. [in Russian]
Qasqabasov S. Tandamaly. Qazaqtyn halyq prozasy. Zertteuler [Custom. Kazakh folk prose. Research]. T.1. – Astana: Foliant, 2014. – 320 b. [in Kazakh]
Qondybai S. Argyqazaq mifologiasy [Protokazakh mythology]. T. 1. – Almaty: Saga, 2008. – 436 b. [in Kazakh]
Imanjusup R.N., Spanov M.J., Nigmetzhanov K.G. The cultural phenomenon of hagiographic mythology in the christian tradition // European Journal of Science and Theology. – 2021. – Vol. 17, No.5. – P. 71–78.
Radlov V. Obrazcy narodnoi literatury tiurkskih plemen. Ch. 6: Narechie taranchei [Samples of folk literature of the Turkic tribes. Part 6: Dialects of the Tarantulas]. – SPb.: Imperatorskaia Akademia Nauk, 1907. – 659 s. [in Russian]
Toishanuly A. Turkі-mongol mifologiasy: monografia [Turkic-Mongolian mythology: monograph]. – Almaty: «Baspalar uii» AQ, 2009. – 192 b. [in Kazakh]
Mark J.J. Mythology. World History Encyclopedia. Retrieved from. [Electronic resource]. – URL: https://www.worldhistory.org/mythology/ (date of access 14.03.2024)
Auyesbayeva R., Akhmetbekova A., Rakysh Zh. Character of zhalmauyz in the folklore of turkic peoples // International E-Journal of Advances in Social Sciences. – 2016. – Vol. II, Issue 5. – R. 384–387.
Florenskiy P.L. Imena [The names]. – M.: AST, 2003. – 330 s. [in Russian]
Mouton J. Werner Herzog's Stroszek: A Fairy-Tale Film in an Age of Disenchantment // Literature/Film Quarterly. – 2014. – №15-2. – P. 99–106.
Mify narodov mira. Enciklopedia: v 2-h t. T. 1. A-K [Myths of the peoples of the world. Encyclopedia: in 2 volumes, vol. 1. A-K.]. – M.: Sovetskaia enciklopedia, 1987. – 671 s. [in Russian]
Ualihanov Sh.Sh. Bes tomdyq shygarmalar jinagy. T. 4 [Collection of works in five volumes. Vol. 4.]. – Almaty: Qazaq SSR-nіn «Gylym» baspasy, 1968. – 302 b. [in Kazakh]
Mohammed Mahbboob Hussain Aazaad. Forty-four Turkish Fairy Tales Compiled & Edited. [Electronic resource]. – URL: https://www.academia.edu/30191088/Forty_four_Turkish_Fairy_Tales_Compiled_and_Edited (date of access 26.02.2024)
Almuhanova R. Qazaq folkloryndagy antikalyq saryndar [Ancient motifs in Kazakh folklore]. – Almaty: Arys, 2009. – 320 b. [in Kazakh]
Er Toshtuk. El adabiaty seriasy [Folk Literature Series]. II tom. – Bishkek: Sham, 1996. – 448 b. [in Kyrgyz]
Mystan jane jalmauyz. Adebiet portaly. [Electronic resource]. URL: https://adebiportal.kz/kz/characters/view/174 (date of access 28.02.2024) [in Kazakh]
Propp V.Ia. Istoricheskie korni volshebnoi skazki [The historical roots of the fairy tale]. – M.: Labirint, 2000. – 335 s. [in Russian]
Auesbaeva P.T., Husainova G.R. Turіktanushy N.N. Pantusovtyn jinagyndagy «Qaramergen» ertegіsіnіn tekstologiasy [Textology of the fairy tale “Karamergen” in the collection of the turkologist N.N. Pantusov] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №4 (130). https://doi.org/10.47526/2023-4/2664-0686.04 [in Kazakh]
