Сіргелі этнонимінің шығу тегі
27 45
Кілт сөздер:
сир, сэньто, сіргелі, Ойсыл-Қара, үштісті таңба, Тоныкөк, Алтын Орда.Аңдатпа
Мақалада сіргелі тайпасының этногенезіне қатысты ғылыми болжамдар
айтылады. Сіргелі атауының тарихи-мифологиялық астары бар. С.Г. Кляшторный қытай
көне жазуларындағы сеяньто тайпасы түріктің сир тайпасы дейді. Сир атауы Тоныкөк
ескерткішінде кездеседі: «Түрк сир будун йерінте бод қалмаду». Осы сир тайпасының қазіргі
Қазақстанда өмір сүріп жатқан сіргелі тайпасымен тарихи-фонетикалық тұрғыдан қатысы
бар екендігі туралы ой-пікірлер айтылып жүр. Біздің гипотезамыз бойынша сеяньто – сіргелі
тайпасының түп-тамыры. Яғни, сеяньто (сир) бұл – протосіргелі. Шежіреде сіргелі тайпасын
Ойсыл деген адамнан таратады. Академик Ә. Марғұлан Ойсылқара тотем дейді. Оны ең
алғаш ойлап шығарған ғұндар. Дәлел ретінде ойсылқараның б.з.б. ІІ ғасырда ғұн шеберлері
қоладан құйған мүсінін келтіреді. Ойсыл – қазақ фольклорындағы төрт түлік иесінің бірі
(түйе иесі) – Ойсыл қара. Бұл натуризм дініне қатысты идол атауы. Профессор
Ә. Қоңыратбаев Ойсылқара культін антропологиялық мифология жемісі деп айтқан. Қара
сөзі көне түріктерде титулды білдіреді. Қарахан елінде ханды Буғрахан деген. Яғни күшті
хан деген сөз. Демек ойсылқара – тотемнің саяси титулмен қабысқанын байқататын атау.
Сондай-ақ, мақалада сіргелі тайпасының этногенезіне қатысты пиктографикалық,
фольклорлық, нуизматикалық тұрғыда жан-жақты талдау жасалады.
Әдебиеттер тізімі
Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері (VІІ–VІІІ ғ.ғ.). Кіт.: Асыл арналар. – Алматы: Жазушы,
– 348 б.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. – Алма-Ата: Рауан,
– 374 с.
Гумилев Л. Древние тюрки. – М.: «Товарищество «Калашников-Комаров и К˚». 1993. – 512 с.
Ушницкий В. Этногенез Кыргызских племен в аспекте изучения проблемы происхождения
тюрко-монгольских этносов. Ч.6. Проблема происхождения кыпчаков. [Электронды ресурс].
URL: https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:8025 (қаралған күні 29.10.2023)
Марғұлан Ә. Ойсылқара. Кіт.: Шығармалары. Бірінші том. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы:
«Алатау» баспа-полиграфиялық корпорациясы, 2007. – 338 б.
Қоңыратбаев Ә. Өгіз тотемі. Кіт.: Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. – 365 б.
Құрбанғали Х. Тауарих Хамса. – Алматы: Издатмаркет, 2006 – 296 б.
Караев С.К. Топономия Узбекистана топономическим словарем. – Ташкент: Turon zamin ziyo,
– 521 с. 9. Зуев Ю.А. Тамги лошадей из вассальных княжеств // Академия Наук Казахской ССР Труды
Института Истории, Археологии и Этнографии. Том 8. – Алма-Ата: Издательство Академии
Наук Казахской ССР, 1960. – 317 с.
«Хадикат ал-´арифин» // Рукопись Института востоковедния Академии наук Республики
Узбекистан, инвентарный № 11838, лист, 140 а-б // А.К. Муминов при участии А.Ш. Нурмановой
и С. Саттарова. Родословное древо Мухтара Ауэзова. – Алматы: Жибек Жолы, 2011. – 304 с.
Гродековъ Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыръ-Даринской области. Томъ первый. – Ташкент:
Типо-Литографія С.И. Лахтина, 1889. – 432 с.
Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец ХІХ – начало
ХХ в.). – Алма-Ата: Наука, 1968. – 304 с.
Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведенья об их
численности. – СПб.: Типография С.Н. Худекова, 1997. – 176 с.
Артықбаев Ж. О казахском племени сiргелi: проблемы происхождения // Северо-Восточный
гуманитарный вестник. – 2020. – №2 (31). – С. 33–39.
Қазақстан тарихы этникалық зерттеулерде. Т3. Жалайыр. – Алматы: Алаш тарихи-зерттеу
орталығы, 2008. – 400 б.
Қазақтың көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993. – 398 б.
Шмидт Э. Материалы по родовому составу казахского населения юго-западной части
Чимкентского уезда. – Ташкент, 1927. – 130 с.
Леонов А. Трезубец: от Посейдона до Чингисхана. [Электронный ресурс]. URL:
http://www.history.megamatrix.ru/simbol/trid/trident.htm (дата обращения 27.11.2023)
Joldasbekov M. Orhon eskertkіshterі (VІІ–VІІІ gg.) [Orkhon monuments (VІІ–VІІІ centuries)]. Kit.:
Asyl arnalar. – Almaty: Jazushy, 1990. – 348 b. [in Kazakh]
Kliashtornyi S.G., Sultanov T.I. Kazahstan letopis treh tysiacheletiy [Kazakhstan chronicle of three
millennia]. – Alma-Ata: Rauan, 1992. – 374 s. [in Russian]
Gumilev L. Drevnie tiurki [Ancient Turks]. – M.: «Tovarishestvo «Kalashnikov-Komarov i K˚». 1993.
– 512 s. [in Russian]
Ushnickiy V. Etnogenez Kyrgyzskih plemen v aspekte izuchenia problemy proishojdenia tiurkomongolskih etnosov. Ch.6. Problema proishojdenia kypchakov [Ethnogenesis of the Kyrgyz tribes in the
aspect of studying the problem of the origin of the Turkic-Mongolian ethnic groups. Part 6. The
problem of the origin of kipchaks]. [Electronic resource]. URL:
https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:8025 (date of access 29.10.2023) [in Russian]
Margulan A. Oisylqara [Oysylkara]. Kit.: Shygarmalary. Bіrіnshі tom. Ejelgі jyr-anyzdar. – Almaty:
«Alatau» baspa-poligrafialyq korporaciasy, 2007. – 338 b. [in Kazakh]
Qonyratbaev A. Ogіz totemі [Bull Totem]. Kit.: Qazaq eposy jane turkologia. – Almaty: Gylym, 1987.
– 365 b. [in Kazakh]
Qurbangali H. Tauarih Hamsa [Taurich Khamsa]. – Almaty: Izdatmarket, 2006 – 296 b. [in Kazakh]
Karaev S.K. Toponomia Uzbekistana toponomicheskim slovarem [Toponomy of Uzbekistan by
tonomic dictionary]. – Tashkent: Turon zamin ziyo, 2015. – 521 s. [in Russian]
Zuev Iu.A. Tamgi loshadei iz vassalnyh kniajestv [Tamgas of horses from vassal principalities] //
Akademia Nauk Kazahskoi SSR Trudy Instituta Istorii, Arheologii i Etnografii. Tom 8. – Alma-Ata:
Izdatelstvo Akademii Nauk Kazahskoi SSR, 1960. – 317 s. [in Russian]
«Hadikat al-´arifin» [“Hadikat al-´arifin”] // Rukopis Instituta vostokovednia Akademii nauk Respubliki
Uzbekistan, inventarnyi №11838, list, 140 a-b // A.K. Muminov pri uchastii A.Sh. Nurmanovoi i S.
Sattarova. Rodoslovnoe drevo Muhtara Auezova. – Almaty: Jibek Joly, 2011. – 304 s. [in Russian]
Grodekov N.I. Kirgizy i karakirgizy Syr-Darinskoi oblasti [Kyrgyz and Kara-Kirghiz of the Syr-Dara
region]. Tom pervyi. – Tashkent: Tipo-Litografіa S.I. Lahtina, 1889. – 432 s. [in Russian]
Vostrov V.V., Mukanov M.S. Rodoplemennoi sostav i rasselenie kazahov (konec XІX – nachalo XX v.)
[Tribal composition and settlement of Kazakhs (Late 19th – beginning of 20th century)]. – Alma-Ata:
Nauka, 1968. – 304 s. [in Russian] 13. Aristov N.A. Zametki ob etnicheskom sostave tiurkskih plemen i narodnostei i svedenia ob ih
chislennosti [Notes on the ethnic composition of Turkic tribes and nationalities and information on their
numbers]. – SPb.: Tipografia S.N. Hudekova, 1997. – 176 s. [in Russian]
Artyqbaev J. O kazahskom plemeni sirgeli: problemy proishojdenia [About the Kazakh tribe of Sirgeli:
problems of origin] // Severo-Vostochnyq gumanitarnyi vestnik. – 2020. – №2 (31). – S. 33–39. [in
Russian]
Qazaqstan tarihy etnikalyq zertteulerde. T3. Jalaiyr [History of Kazakhstan in ethnic studies. T3.
Zhalair]. – Almaty: Alash tarihi-zertteu ortalygy, 2008. – 400 b. [in Kazakh]
Qazaqtyn kone tarihy [Ancient Kazakh history]. – Almaty: Jalyn, 1993. – 398 b. [in Kazakh]
Shmidt E. Materialy po rodovomu sostavu kazahskogo naselenia iugo-zapadnoi chasti Chimkentskogo
uezda [Materials on the tribal composition of the Kazakh population in the southwestern part of
Chimkent district]. – Tashkent, 1927. – 130 s. [in Russian]
Leonov A. Trezubec: ot Poseidona do Chingishana [Trident: from Poseidon to Genghis Khan].
[Electronic resource]. URL: http://www.history.megamatrix.ru/simbol/trid/trident.htm (date of access
11.2023) [in Russian]
