Mehmet Akif'in Sırat-ı Müstakim Dergisi ve Buhara'da Ceditçilik
Anahtar Kelimeler:
Buhara, yenileĢme, ıslah, Türkiye, basın, mektupÖzet
Müslüman dünyasında yeni fikirler, islah, yenileĢme ve diğer yeni eğilimler basın aracılığıyla yayıldı. Buhara'da Müslüman basını en azından 19. yüzyılın 80'li yıllarının ortalarında baĢ gösterdi. Hindistan ve Mısır'da yayınlanan Hablulmatin, Chehrenema gibi Farsça gazete ve dergiler, çoğunlukla Buhara'ya girdi. Ayrıca Osmanlı Ġmparatorluğu ve Rusya‘nın Türkçe konuĢan Müslüman basını arasında da yaygın hale gelmiĢti. Bu yayınlar arasında Ġsmail Gaspıralı'nın Tercüman, Fatiḥ Kerimî'nin Vakit, Mehmet Akif'in Ṣıratı Müstaqim dergileri öne çıkmaktadır.
2. MeĢrutiyet‘ten sonra ortaya çıkan Türk basını, Türkistan Müslümanlarının sosyo-politik ve ekonomik durumuna daha fazla ilgi göstermeye baĢladı. Bu süreli yayınlar, politik yönlerine bağlı olarak, çoğu durumda, analitik olarak basılmıĢ, bilgi niteliğinde materyalleri gözden geçirmiĢ ve yerel aydınlardan mektuplar almıĢtır.
Bu makale, esas olarak Sıratı Müstaqim dergisinin Buhara aydınlarının siyasi, sosyal ve ideolojik inançları üzerindeki etkisini ve 1910'lu yıllarda Buhara baĢta olmak üzere Türkistan'da entelektüel değiĢim olasılığı üzerine etkisini analiz etmekte ve açıklamaya çalıĢmaktadır.
Referanslar
Dindarov, Qasim. ―Buhara'dan mektub‖, Tercüman, Sayı. 36: 1884. s. 3.
Abdirashidov, Zaynabidin. Ismail Gasprinskiy i Turkestan v nachale 19-go veka: sviazi – otnosheniye – vliyanie, Tashkent: Akademnashr. 2011.
Volker, Adam. Rußlandmuslime in Istanbul am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Die Berichterstattung osmanischer Periodika über Rußland und Zentralasien, Frankfurt am Main; Berlin; Bern; Bruxelles; New York; Oxford; Wien: Peter Lang. 2002. 4. ‗Aynī, Ṣadr al-Dīn. Buhara inqilābīning [sic] ta‘rīkhī (Shimada Shizuo, Sharifa Tosheva (eds.), NIHU Program Islamic Area Studies TIAS: Department of Islamic Area Studies, Center for Evolving Humanities, Graduate School of Humanities and Sociology, The University of Tokyo. 2010.
Afary, Janet. The Iranian Constitutional Revolution, 1906 – 1911. Grassroots Democracy, Social Democracy, & the Origins of Feminism, New York: Columbia University Press. 1996.
Muctahidi, Mahdi. Rijal-i Azerbaycan dar asr-i maĢrutiyat, Tebriz. 1327.
Komatsu, Hisao. ―Bukhara and Istanbul: A Consideration about the Background of the Munāẓara‖, Kitapta: Stephane A. Dudoignon and Komatsu Hisao (eds). Islam in Politics in Russia and Central Asia (Early Eighteenth to Late Twentieth Centuries), London, New York, and Bahrain: Kegan Paul. 2001. ss. 167-180.
Kanlıdere, Ahmet. ―Türk Basınında Türkistanlı Ceditçilerin Kültürel Faaliyetleri 1910-1914‖, Marmara Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Cilt 1. 2014. ss. 167-176.
Kanlıdere, Ahmet. ―Sırât-ı müstakîm Dergisini Buhara UyanıĢı Üzerindeki Etkileri (1909-1911)‖, Kitapta: VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. 30 Eylül – 04 Ekim 2013. Bildiri Kitabı – IV, Ġstanbul. 2014. ss. 552-565. 10. Troiskli, Ahmed Tacuddin. ―Zavallı Buhara‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 64: 1325. ss. 187-190. 11. Bukharî, S.M. ―Buhara'da Ģeriat namina irtikab olan cinayet‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 66: 1325. ss. 221-222.
―Buhara'dan mektub‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 69: 1325. ss. 266-268. 13. ―Buhara'dan mektub‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 82: 1325. s. 74. 14. Hüsnü, Nur Alizade (1325). ―Buhara'da sunniler, Ģiiler‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 74: 1325. ss. 350-352.
Buhara Tamim-i Maarif Cemiyet-i Hayriyesi'nin Nizamname ve Hatt-ı Hereketidir. Tarih-i tesisi 11 ġevval 1327. Merkezi: Der-i Seadet Vezirhan, Ġstanbul. 1327.
Rasy i narody. Sovremennye etnicheskie i rasovye problem, Yezhegodnik. Vyp. 32, Moskva. 2006.
Dokladnaya zapiska ob ugroze vozniknoveniya revolyutsionnoy situatsii v Bukhare v svete aktivnosti turetskikh i afganskikh agentov v Khanstve (usl.). TSGA RUz, f. I-2, op. 31, d. 726/19.
Ayni, Sadriddin. Tarih-i inqilob-i Buxoro, Dushanbe: Adib. 1987.
Vakhidov, Kh. Prosvetitelskaya ideologiya v Turkestane, Tashkent: Uzbekistan. 1979.
Arsharuni, A., Gabidullin, Kh. Ocherki panislamizma i pantyurkizma v Rossii, Moskva. 1931.
d‘Encausse, Hélène Carrère. Islam and the Russian Empire. Reform and Revolution in Central Asia (Comparative studies on Muslim societies), University of California Press. 1988.
d'Encausse, Hélène Carrère. Réforme et révolution chez les musulmans de l'empire russe, Paris: Libraire Armand Colin. 1966.
Boltaboev, Hamidulla. Fitrat va jadidchilik, Toshkent. 2007.
Kocaoğlu, Timur (ed.). The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900 – 1924), SOTA. – Haarlem. 2001 25. Hüsnü, Nur Alizade Giyasuddin (1326). ―Buhara'ya dair‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 74: 1326. ss. 228-230. 26. Ġbrahim, AbdürreĢid. ―Panturanizm‖, Taaruf-i Müslimin, Sayı. 1/2: 1328. ss. 17-20.
Ġbrahim, AbdürreĢid (1328). ―Yine ―Panturanizm‖ yaki ―Akvam-i Türk‘un birleĢmesi‖, Taaruf-i Müslimin. Sayı. 1/5: 1328. ss. 57-58. 28. Buhara muhabir-i mahsusımızdan. Sırat-ı Müstakim, Sayı. 82: 1325. ss. 74-75. 29. Sibiriyalı, Alimcan al-Idrisî. ―Buhara'da tahsil‖ Sırat-ı Müstakim, Sayı. 59: 1325. ss.111-112. 30. Buhara muhbirlarımızdan. ―Buhara hali tehlikede‖, Ta‗āruf-i Müslimīn, Sayı. 1/2: 1328. ss. 29-30.
Troiskli, Ahmed Tacuddin. ―Bedbeht hükümdar, zavallı Buhara‖, Taaruf-i Müslimin, Sayı. 1/3: 1328. ss. 43-46.
Kotyukova, T.V. Turkestan v imperskoy politike Rossii: Monografiya v dokumentakh, Moskva: Kuchkovo pole. 2016. 33. Buhara muhabir-i mahsusımızdan. ―Buhara vaka-yı alimesi‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 76: 1325. ss. 382-384. 34. ―Buhara ahvalı‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 123: 1326. ss. 314-315.
Ġbrahim, AbdürreĢid. ―Buhara Emiri Abdülahadhan hazretlerinin vefatı munasebetile‖ Taaruf-i Müslimin, Sayı. 2/29: 1329. ss. 65-66.
