Мехмет Акифтің «Сирати Мустаким» атты журналы және Бұхарада жәдидшілдік
Кілт сөздер:
Бұхара, жаңа идеялар, реформа, Түркия, баспасӛз, хатАңдатпа
ХХ ғ. басында мұсылман әлемінде жаңа идеялар, реформалар, жаңалықтар тағы да басқа тың ағымдар баспасӛз арқылы тарады. Мұсылман баспасӛзі ХІХ ғ. 80- жылдарының ортасында Бұхарада пайда болды. Негізінен Үндістан мен Мысырда шығатын «Хаблулматин», «Чехренама» сияқты парсы тіліндегі газет-журналдар Бұхараға да келген. Сонымен қатар осы кезде Осман империясы мен Ресейдің түрік тілді мұсылман баспасӛздері де тарады. Бұл басылымдардың арасында Исмаил Гаспринскийдің «Тәржиман», Фатих Каримидің «Вакит» және Мехмет Акифтің «Сирати Мустаким» журналдары ерекше кӛзге түсті.
ІІ Конституциялық революциядан кейін пайда болған түрік баспасӛзі Түркістан мұсылмандарының қоғамдық-саяси және экономикалық жағдайына үлкен мән бере бастады. Бұл мерзімді басылымдар ӛздерінің саяси аспектілеріне қарай негізінен Ресейлік газеттерден алынған аналитикалық-ақпараттық материалдарды талдап, Түркістандық жазылушылардың еңбектерінен алынған әртүрлі материалдарды жариялады.
Бұл мақалада «Сирати Мустаким» журналының Бұхара зиялыларының саяси-әлеуметтік және идеологиялық сенімдеріне ықпалы мен Түркістанда 1910 ж. басында Бұхарада жүзеге келген интеллектуалдық ӛзгерістер талданып, түсіндірілген.
Әдебиеттер тізімі
Dindarov, Qasim. ―Buhara'dan mektub‖, Tercüman, Sayı. 36: 1884. s. 3.
Abdirashidov, Zaynabidin. Ismail Gasprinskiy i Turkestan v nachale 19-go veka: sviazi – otnosheniye – vliyanie, Tashkent: Akademnashr. 2011.
Volker, Adam. Rußlandmuslime in Istanbul am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Die Berichterstattung osmanischer Periodika über Rußland und Zentralasien, Frankfurt am Main; Berlin; Bern; Bruxelles; New York; Oxford; Wien: Peter Lang. 2002. 4. ‗Aynī, Ṣadr al-Dīn. Buhara inqilābīning [sic] ta‘rīkhī (Shimada Shizuo, Sharifa Tosheva (eds.), NIHU Program Islamic Area Studies TIAS: Department of Islamic Area Studies, Center for Evolving Humanities, Graduate School of Humanities and Sociology, The University of Tokyo. 2010.
Afary, Janet. The Iranian Constitutional Revolution, 1906 – 1911. Grassroots Democracy, Social Democracy, & the Origins of Feminism, New York: Columbia University Press. 1996.
Muctahidi, Mahdi. Rijal-i Azerbaycan dar asr-i maĢrutiyat, Tebriz. 1327.
Komatsu, Hisao. ―Bukhara and Istanbul: A Consideration about the Background of the Munāẓara‖, Kitapta: Stephane A. Dudoignon and Komatsu Hisao (eds). Islam in Politics in Russia and Central Asia (Early Eighteenth to Late Twentieth Centuries), London, New York, and Bahrain: Kegan Paul. 2001. ss. 167-180.
Kanlıdere, Ahmet. ―Türk Basınında Türkistanlı Ceditçilerin Kültürel Faaliyetleri 1910-1914‖, Marmara Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Cilt 1. 2014. ss. 167-176.
Kanlıdere, Ahmet. ―Sırât-ı müstakîm Dergisini Buhara UyanıĢı Üzerindeki Etkileri (1909-1911)‖, Kitapta: VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. 30 Eylül – 04 Ekim 2013. Bildiri Kitabı – IV, Ġstanbul. 2014. ss. 552-565. 10. Troiskli, Ahmed Tacuddin. ―Zavallı Buhara‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 64: 1325. ss. 187-190. 11. Bukharî, S.M. ―Buhara'da Ģeriat namina irtikab olan cinayet‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 66: 1325. ss. 221-222.
―Buhara'dan mektub‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 69: 1325. ss. 266-268. 13. ―Buhara'dan mektub‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 82: 1325. s. 74. 14. Hüsnü, Nur Alizade (1325). ―Buhara'da sunniler, Ģiiler‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 74: 1325. ss. 350-352.
Buhara Tamim-i Maarif Cemiyet-i Hayriyesi'nin Nizamname ve Hatt-ı Hereketidir. Tarih-i tesisi 11 ġevval 1327. Merkezi: Der-i Seadet Vezirhan, Ġstanbul. 1327.
Rasy i narody. Sovremennye etnicheskie i rasovye problem, Yezhegodnik. Vyp. 32, Moskva. 2006.
Dokladnaya zapiska ob ugroze vozniknoveniya revolyutsionnoy situatsii v Bukhare v svete aktivnosti turetskikh i afganskikh agentov v Khanstve (usl.). TSGA RUz, f. I-2, op. 31, d. 726/19.
Ayni, Sadriddin. Tarih-i inqilob-i Buxoro, Dushanbe: Adib. 1987.
Vakhidov, Kh. Prosvetitelskaya ideologiya v Turkestane, Tashkent: Uzbekistan. 1979.
Arsharuni, A., Gabidullin, Kh. Ocherki panislamizma i pantyurkizma v Rossii, Moskva. 1931.
d‘Encausse, Hélène Carrère. Islam and the Russian Empire. Reform and Revolution in Central Asia (Comparative studies on Muslim societies), University of California Press. 1988.
d'Encausse, Hélène Carrère. Réforme et révolution chez les musulmans de l'empire russe, Paris: Libraire Armand Colin. 1966.
Boltaboev, Hamidulla. Fitrat va jadidchilik, Toshkent. 2007.
Kocaoğlu, Timur (ed.). The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900 – 1924), SOTA. – Haarlem. 2001 25. Hüsnü, Nur Alizade Giyasuddin (1326). ―Buhara'ya dair‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 74: 1326. ss. 228-230. 26. Ġbrahim, AbdürreĢid. ―Panturanizm‖, Taaruf-i Müslimin, Sayı. 1/2: 1328. ss. 17-20.
Ġbrahim, AbdürreĢid (1328). ―Yine ―Panturanizm‖ yaki ―Akvam-i Türk‘un birleĢmesi‖, Taaruf-i Müslimin. Sayı. 1/5: 1328. ss. 57-58. 28. Buhara muhabir-i mahsusımızdan. Sırat-ı Müstakim, Sayı. 82: 1325. ss. 74-75. 29. Sibiriyalı, Alimcan al-Idrisî. ―Buhara'da tahsil‖ Sırat-ı Müstakim, Sayı. 59: 1325. ss.111-112. 30. Buhara muhbirlarımızdan. ―Buhara hali tehlikede‖, Ta‗āruf-i Müslimīn, Sayı. 1/2: 1328. ss. 29-30.
Troiskli, Ahmed Tacuddin. ―Bedbeht hükümdar, zavallı Buhara‖, Taaruf-i Müslimin, Sayı. 1/3: 1328. ss. 43-46.
Kotyukova, T.V. Turkestan v imperskoy politike Rossii: Monografiya v dokumentakh, Moskva: Kuchkovo pole. 2016. 33. Buhara muhabir-i mahsusımızdan. ―Buhara vaka-yı alimesi‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 76: 1325. ss. 382-384. 34. ―Buhara ahvalı‖, Sırat-ı Müstakim, Sayı. 123: 1326. ss. 314-315.
Ġbrahim, AbdürreĢid. ―Buhara Emiri Abdülahadhan hazretlerinin vefatı munasebetile‖ Taaruf-i Müslimin, Sayı. 2/29: 1329. ss. 65-66.
