L.Z. BUGADOV’UN “SRAVNITEL’NIY SLOVAR’ TURETSKO-TATARSKIH NAREÇIY” ADLI SÖZLÜĞÜNDEKI ÇAĞATAYCA LEKSEMLERIN İSTATIKSEL ANALIZI
Anahtar Kelimeler:
Çağatay dili, Karşılaştırma, Terminolojik söz varlığı, Sözlük, Temel söz, Açıklama, Türk dilleriÖzet
Türkçe sözlükler ülkemizdeki ve yurt dışındaki kütüphanelerde nadir eserler olarak saklanmaktadır. Bunların çoğunluğu çok eski olup tek nüshaları bulunmaktadır. Sözlükler daima Türkologların ve leksikologların dikkatini çekmiştir.
Bu makalede, Lazar Zaharoviç Bugadov’un “Türk-Tatar lehçelerinin Karşılaştırmalı Sözlüğü” (Sravnitel’niy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Nareçiy) adlı sözlüğünün tasnif metodu, sözlükteki Çağatayca (eski Özbek edebî dili) leksemlerin bileşenleri ve istatistiklerinin analizine yer verilecektir. Çağatay lehçesinin sözcük birimlerinin ana sözcük haline gelmesi ve sözlük maddesinde açıklanan sözcüğün Çağatayca bir varyantı olarak yer alması açısından istatistiksel analiz yapılmıştır. Analiz sürecinde Çağatayca leksemler kategorilere ayrılmıştır. Kelime gruplarının istatiksel analizinin sonucu, sözlükte en fazla bulunan kelime gruplarının isimler, sıfatlar ve fiiller olduğunu göstermektedir. Yapılan araştırmanın sonuçları net bir fikir vermesi açısından tablolar ve grafiklerle gösterilmiştir. L. Bugadov’un sözlüğünde, Merkezî Asya halklarının dilleri ve diyalektlerine ait leksemler detaylarıyla açıklanmıştır. Sözlüğe sadece edebî leksemlerin değil, diyalektlere ait söz varlığının dâhil edilmesi yerli halkla iletişim kurmayı kolaylaştırmıştır. Tartışma kısmında leksemler Nevayi, Babür, Ebulgâzi ve Rabguzi’nin edebî eserleri temelinde semantik ve etimolojik açıdan açıklanmıştır.
Referanslar
Memetov A. Vklad L. Budagova v krymskoe vostokovedenie. // Memetov A.M. Razvitie vostokovideniya v Krymu (XI – late XX century)// Simferopol': IT “ARIAL”, 2019. ¬¬–p. 56.
Kholmonova Z. Introduction to Linguistics. –T.: Universitet, edition 2007. –p. 5.
Mutallibov S. M. A short essay on the history of morphology and lexis. –T.: FAN, 1959. –p. 134.
Eren H. Dictionary of Turkish knowledge. I. Foreign Turkologists. Ankara, 1998. –p. 123–124.
Sumarokova O. L. Contribution of Lazarya Budagova to development of Kyrgyz lexicography. History and politics // Nauchnye issledovaniya: ot teorii k praktike. 2015. T. 1. No. 2 (3). –p. 83–86.
Budagov L. Z. Sravnitelnyy slovar turetsko-tatarskikh narechiy, so vklyucheniem sobukitnelneyshikh slov arabskikh i persidskikh i s perevodom na russkyi yzyk: v 2-x t. SPb.: Typ. AN, 1869. T.1. 810 p.; –SPb.: Typ. AN, 1871, T.2. –P. 415.
Umarkhojaev M.E. General linguistics. –Andijan.: Jahan-inter-print, 2010. –p. 4.
Ibrohimov A. Borrowed lexicon in the “Devon” language of Babur. -T.: Tashkent State Institute of Oriental Studies, 2006. –p. 6–7.
Zahiruddin Mohammad Babir. Bobirnoma. –T.: Academy of Sciences of the Uzbek SSR, 1960, –p. 201.
An explanatory dictionary of the Uzbek language under the editorship of A. Madvaliyev. Publishing House of Uzbekistan. –T:. 2020, Volume 5. –p.101.
Adabiyotlar
Меметов А. Вклад Л. Будагова в крымское востоковедение. // Меметов А.М. Развитие востоковидения в Крыму (XI – начало XX века)// Симферополъ: ИТ “АРИАЛ”, 2019. –c. 56.
Xolmonova Z. Tilshunoslikka kirish. –Т.: Университет. 2007. –5 б.
Муталлибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк. –Т.: ФАН, 1959. –134 б.
Eren H. Türklük bilimi sözlügü. I. Yabancı türkologlar. –Ankara, 1998. – s.123–124.
Сумарокова О. Л. Вклад Лазаря Будагова в развитие киргизской лексикографии. История и политология // Научные исследования: от теории к практике. 2015. –Т. 1. № 2 (3). С. 83–86.
Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык: в 2-х т. –СПб.: Тип. АН, 1869. Т.1. –810 с.; –СПб.: Тип. АН, 1871, Т.2. –415 с.
Умархўжаев М.Э. Умумий тилшунослик. –Андижон.: Жаҳон-интер-принт, 2010. –4 б.
Иброҳимов А. Бобур “Девон”и тилидаги ўзлашма лексика. –Т.: Тошкент давлат шарқшунослик институти, 2006. –6–7 б.
Заҳириддин Муҳаммад Бобир. Бобирнома. –Т.: Ўзбекистон ССР Фанлар академияси, 1960, –201 б.
Madvaliyev A. Tahriri ostida O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston nashriyoti. –T:. 2020, V jild. –101 b.
