Л.З.БУДАГОВТЫҢ ШАҒАТАЙ ЛЕКСЕМАСЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН «ТҮРІК-ТАТАР ҮСТЕУЛЕРІНІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ СӨЗДІГІНЕ” СТАТИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
Кілт сөздер:
Шағатай диалектісі, Салыстыру, Терминологиялық сөздік, Сөздік, Негізгі сөз, Түсіндірме сөз, Түркі тілдеріАңдатпа
Түрік тілінің сөздіктері еліміздің және шетелдің кітапханаларында сирек кездесетін жәдігерлер ретінде сақталады. Олардың көпшілігі бірегей және де көне көшірмелері болып келеді. Сөздіктер әрқашан да түрколог және лексиколог ғалымдардың назарын аударады.
Бұл мақалада Лазарь Захарович Будаговтың «Түрік-татар үстеулерінің салыстырмалы сөздігіндегі” автордың сөздерді жіктеу әдісіне, құрамына және шағатай тілінің (староузбекского литературного языка) сөздік құрамына кіретін лексемаларға талдау жасалды. Мақаладағы статистикалық талдау лексеманың қалыптасуы тұрғысынан жүргізілді, сөздікте түсіндірілетін сөздер шағатай нұсқасы тұрғысынан қаралды. Талдау барысында шағатай тілі лексемаларын сөйлем мүшелеріне бөлу арқылы зерттеулер жүргізілді. Сөз тіркестерін статистикалық талдаудың нәтижелері сөздіктегі зат есімдердің, сын есімдердің және етістікті тіркестердің санын көрсетеді. Зерттеу нәтижелері нақтылықты анықтау үшін кестелер мен диаграмма түрінде ұсынылды. Л.З. Будаговтың сөздігінде Орта Азия халықтарының тілі мен диалектілеріне қатысты лексемалар нақты көрсетілген. Сөздікке әдеби тілдің лексемалары ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықпен байланысты диалектілер мен үстеулердің лексикасы енгізілген.
Лексемалар Науаи, Бабыр, Әбілғазы, Рабғузи шығармаларынан алынған мысалдар арқылы мағыналық және этимологиялық тұрғыдан түсіндіріледі.
Әдебиеттер тізімі
Memetov A. Vklad L. Budagova v krymskoe vostokovedenie. // Memetov A.M. Razvitie vostokovideniya v Krymu (XI – late XX century)// Simferopol': IT “ARIAL”, 2019. ¬¬–p. 56.
Kholmonova Z. Introduction to Linguistics. –T.: Universitet, edition 2007. –p. 5.
Mutallibov S. M. A short essay on the history of morphology and lexis. –T.: FAN, 1959. –p. 134.
Eren H. Dictionary of Turkish knowledge. I. Foreign Turkologists. Ankara, 1998. –p. 123–124.
Sumarokova O. L. Contribution of Lazarya Budagova to development of Kyrgyz lexicography. History and politics // Nauchnye issledovaniya: ot teorii k praktike. 2015. T. 1. No. 2 (3). –p. 83–86.
Budagov L. Z. Sravnitelnyy slovar turetsko-tatarskikh narechiy, so vklyucheniem sobukitnelneyshikh slov arabskikh i persidskikh i s perevodom na russkyi yzyk: v 2-x t. SPb.: Typ. AN, 1869. T.1. 810 p.; –SPb.: Typ. AN, 1871, T.2. –P. 415.
Umarkhojaev M.E. General linguistics. –Andijan.: Jahan-inter-print, 2010. –p. 4.
Ibrohimov A. Borrowed lexicon in the “Devon” language of Babur. -T.: Tashkent State Institute of Oriental Studies, 2006. –p. 6–7.
Zahiruddin Mohammad Babir. Bobirnoma. –T.: Academy of Sciences of the Uzbek SSR, 1960, –p. 201.
An explanatory dictionary of the Uzbek language under the editorship of A. Madvaliyev. Publishing House of Uzbekistan. –T:. 2020, Volume 5. –p.101.
Adabiyotlar
Меметов А. Вклад Л. Будагова в крымское востоковедение. // Меметов А.М. Развитие востоковидения в Крыму (XI – начало XX века)// Симферополъ: ИТ “АРИАЛ”, 2019. –c. 56.
Xolmonova Z. Tilshunoslikka kirish. –Т.: Университет. 2007. –5 б.
Муталлибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк. –Т.: ФАН, 1959. –134 б.
Eren H. Türklük bilimi sözlügü. I. Yabancı türkologlar. –Ankara, 1998. – s.123–124.
Сумарокова О. Л. Вклад Лазаря Будагова в развитие киргизской лексикографии. История и политология // Научные исследования: от теории к практике. 2015. –Т. 1. № 2 (3). С. 83–86.
Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык: в 2-х т. –СПб.: Тип. АН, 1869. Т.1. –810 с.; –СПб.: Тип. АН, 1871, Т.2. –415 с.
Умархўжаев М.Э. Умумий тилшунослик. –Андижон.: Жаҳон-интер-принт, 2010. –4 б.
Иброҳимов А. Бобур “Девон”и тилидаги ўзлашма лексика. –Т.: Тошкент давлат шарқшунослик институти, 2006. –6–7 б.
Заҳириддин Муҳаммад Бобир. Бобирнома. –Т.: Ўзбекистон ССР Фанлар академияси, 1960, –201 б.
Madvaliyev A. Tahriri ostida O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston nashriyoti. –T:. 2020, V jild. –101 b.
