ALGISAL ETİMOLOJİ VE YENİ DÜŞÜNCELERLE ESKİ TÜRKÇE ‘IMGA’ İLE ‘İL IMGA’NIN KÖKENİ
Anahtar Kelimeler:
Eski Türkçe, Çince, Hotanca, idari-askerî unvanlar, algısal etimoloji.Özet
Etimoloji denince akla iki yöntem gelmektedir: 1. Bilimsel yahut dilbilimsel etimoloji ve 2. Halk etimolojisi. Ancak Polonyalı dilbilimci Marek Stachowski literatüre yeni bir etimoloji terimi daha kazandırmıştır: 3.”Perceptual etymology (algısal etimoloji)”. Stachowski, ilk kez 2021’de Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 138 (4)’te yayımlanan “Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’” başlıklı makalesinde ortaya attığı terimi, 2022 yılında aynı derginin 139 (1) numaralı sayısında yayımlanan “Perceptual etymology. A social aspect of etymological research” başlıklı yazısında açıklamaktadır. Bu çalışmada; bu yeni terimden habersiz, köken bilgisi açıklanan, Kâşgarlı (Barskanlı) Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’ünde ‘اِمْغا’, ‘اَلِمْغا’ ve Eski Uygurca mektup türünde belgelerde ‘amga’, ‘il ımga’ biçimlerinde geçen, “askerî valinin koruması, devlet sekreteri, devlet saymanı, hazinedar, vergi tahsildarı” gibi anlamlara sahip olan unvanlar, “algısal etimoloji” kavramı bağlamında yeniden ele alınmaktadır. Daha önce konuyla ilgili kaynaklardan yola çıkılarak sözcüğün, Çince bir unvan olan yaya’dan (押牙 / 押衙) ödünçleme yoluyla Çinli Tang Hanedanı zamanında Orta Çincedeki *im go dar telaffuzlu bir biçiminden Türkçeye geçtiği görüşünün kabul edildiği görülür. Bu unvanı, Sir G. Clauson ‘ımğa’, T. Takata ‘ąmäga’, N. Sims-Williams ile J. Hamilton’’mγ’ (amγa) ve T. Moriyasu amγa / ïmγa biçiminde göstermektedir. Burada söz konusu unvanın köken bilgisi; “algısal etimoloji” terimi, Eski Uygurca belgelerdeki yazımları, tarihî gelişimleri ve anlamları düşünülerek yeniden açıklanmaya ve unvanın, Türkçeye Çinceden değil, Hotan Sakacasından geçtiği gösterilmeye çalışılacaktır.
Referanslar
Stachowski, M. (2022). Perceptual etymology. A social aspect of etymological research. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,139 (1): 61-67.
Stachowski, M. (2021). Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,138 (4): 221-225.
Liberman, A. (2005). Word origins… and how we know them. Oxford: Oxford University Press.
Stachowski, K. (2017). An experiment in labelling Draw-a-Map maps. Studies in Polish Linguistics 12 (4): 221–240.
Stachowski, K. (2018). Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin. Język Polski 98 (1): 5–17.
Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idarî-askerî unvan ve terimler. İstanbul: TDAV.
Kilisli Rifat [Bilge] (Haz.) (1333-1335). Kâşgarlı Mahmud, Kitâb-ı Dîvânu Lugâti’t-Türk, I-III. İstanbul.
Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part I, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
Ercilasun, A. B. ve Z. Akkoyunlu. (Haz.) (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig, I Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Kaçalin, M. S. (Haz.) (2008).Yûsuf Has Hâcib: Kutadğu Bilig, Metin. Kültür ve Turizm Bak. Yayınları (e-kitap). https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78447/yusuf-has-hacib---kutadgu-bilig.html (Erişim tarihi: 09.06.2022).
Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig, II Tercüme. Ankara: TTK Basımevi.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Sims-Williams, N. ve Hamilton, J. (1990). Documents turco-sogdiens du IXe -Xe siècle de Touen-houang. London: School of Oriental and African Studies.
Takata, T. (1987). Ąmäga. Studies in the vocabulary of Khotanese II. (R. E. Emmerick ve P. O. Skjærvø). Wien: Der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 17-18.
Mathews, R. H. (1972). Chinese-English Dictionary. Revised American Edition. (Twelfth Printing). Cambridge/Massachusetts: Harvard University Press.
Skaff, J. K. (2012). Sui-Tang China and its Turko-Mongol neighbors. Culture, power, and connections, 580-800. New York: Oxford University Press.
Ouyang, X. (2004). Historical records of the five dynasties. (Çev.) R. L. Davis. New York: Columbia University Press.
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur letters from the Eastern Silk Road. Berliner Turfantexte XLVI. Turnhout: Brepols Publishers.
Arslan, H. Ç. (2021). Eski Uygur mektuplarının incelenmesi ve söz varlığının Hakasça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adana.
Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv (2022). [2005]. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in der Staatsbibliothek zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung. Berlin:
http://turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u_ index.htm. (Erişim tarihi: 11.06.2022).
Clauson, Sir G. (1973). Turkish philology in Hungary. = Review of L. Ligeti (ed.), Studia Turcica, Budapest 1971. Asia Major, NS. 18, 209-219.
Clark, L. V. (1977). Mongol elements in Old Turkic? Journal de la Société Finno-Ougrienne 75: 110-168.
Moriyasu, T. (1991). ウイグル=マニ教史の研究 Uiguru Manikyō-shi no kenkyū [A Study on the History of Uighur Manichaeism]. Ōsaka daigaku bungakubu kiyō [Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University] 31/32.
Moriyasu, T. (2004). Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstrasse: Forschungen zu manichäischen Quellen und ihrem geschichtlichen Hintergrund. Band 50 der Studies in Oriental religions. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
Hamilton, J. R. (2004). Remarks concerning Turfan stake inscription III. In Turfan Revisited - The first century of research into the arts and cultures of the Silk Road. (Eds.) D. Durkin-Meisterernst et al. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 121–124.
Moriyasu, T. (2015). Tōzai Uiguru to Cyūō Yūrasia 東西ウイグルと中央ユ ーラシア [East- and West-Uighurs in the Central Eurasia]. Nagoya: The University of Nagoya Press.
Aydın, E. (2009). Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki Amga (Amgı) Korgan Üzerine. Turkish Studies, Vol. 4/3 (Spring): 273-282.
Malov, S. Ye. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademiya NAUK SSSR.
Nadelyayev, V. M., vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
