ПЕРЦЕПТИВТІ ЭТИМОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНДЕГІ «ЫМҒА» МЕН «ИЛ ЫМҒА» ТУРАЛЫ ЖАҢА ОЙЛАР
Кілт сөздер:
Көне түркі, қытай, хотан, әкімшілік-әскери титулдар, перцептивті этимологияАңдатпа
Этимология дегенде екі әдіс ойға оралады: 1. Ғылыми немесе тілдік этимология және 2. Халықтық этимология. Алайда поляк лингвисті Марек Стачовский әдебиетке жаңа этимология терминін енгізді: 3. «Перцептивті этимология». Стачовский алғаш рет енгізген терминді 2021 жылы Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis журналының 138 (4) санында жарияланған «Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’» мақаласында, 2022 ж. сол журналдың 139 (1) санында жарияланған «Perceptual etymology. A social aspect of etymological research» атты мақаласында түсіндіреді. Бұл зерттеуде Қашқари (Барскани) Махмұдтың «Диуану лұғати’т-түркінде» және 'اِمْغا', 'اَلِمْغا' ескі ұйғыр әрпіндегі 'amγa', 'il ïmγa' титулдары туралы түсіндірмелерден бейхабар Стачовский «мемлекеттік қазынашы, қазынашы, салық жинаушы» сияқты мағыналарды білдіретін «әскери губернатордың, мемлекеттік хатшының қарауылы» деген мағынаны білдіретін құжаттар «перцептивті этимология» ұғымы аясында қайта қарастырады. Алдыңғы дереккөздерге сүйене отырып, бұл сөз Қытайдың Таң әулеті кезінде түрікшеге *im go dar деген ортаңғы қытайша айтылуынан яя (押牙 / 押衙) титулынан алынған деген пікір бар. Бұл атақты сэр Г.Клаусон ‘ımga’, Т.Таката ‘ąmäga’, N. Sims-Williams және J. Hamilton ’’mγ’ (amγa) және T. Moriyasu amγa / ïmγa ретінде көрсетеді. Мұнда сөз болып отырған титулдың шығу тегі туралы мәліметтер олардың жазылуы, тарихи дамуы мен ескі ұйғыр құжаттарындағы мағыналары арқылы қайта түсіндіріліп, атаудың түрік тіліне қытай тілінен емес, Хотандық Сақаннан алынғанын көрсетуге тырысады.
Әдебиеттер тізімі
Stachowski, M. (2022). Perceptual etymology. A social aspect of etymological research. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,139 (1): 61-67.
Stachowski, M. (2021). Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,138 (4): 221-225.
Liberman, A. (2005). Word origins… and how we know them. Oxford: Oxford University Press.
Stachowski, K. (2017). An experiment in labelling Draw-a-Map maps. Studies in Polish Linguistics 12 (4): 221–240.
Stachowski, K. (2018). Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin. Język Polski 98 (1): 5–17.
Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idarî-askerî unvan ve terimler. İstanbul: TDAV.
Kilisli Rifat [Bilge] (Haz.) (1333-1335). Kâşgarlı Mahmud, Kitâb-ı Dîvânu Lugâti’t-Türk, I-III. İstanbul.
Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part I, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
Ercilasun, A. B. ve Z. Akkoyunlu. (Haz.) (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig, I Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Kaçalin, M. S. (Haz.) (2008).Yûsuf Has Hâcib: Kutadğu Bilig, Metin. Kültür ve Turizm Bak. Yayınları (e-kitap). https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78447/yusuf-has-hacib---kutadgu-bilig.html (Erişim tarihi: 09.06.2022).
Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig, II Tercüme. Ankara: TTK Basımevi.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Sims-Williams, N. ve Hamilton, J. (1990). Documents turco-sogdiens du IXe -Xe siècle de Touen-houang. London: School of Oriental and African Studies.
Takata, T. (1987). Ąmäga. Studies in the vocabulary of Khotanese II. (R. E. Emmerick ve P. O. Skjærvø). Wien: Der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 17-18.
Mathews, R. H. (1972). Chinese-English Dictionary. Revised American Edition. (Twelfth Printing). Cambridge/Massachusetts: Harvard University Press.
Skaff, J. K. (2012). Sui-Tang China and its Turko-Mongol neighbors. Culture, power, and connections, 580-800. New York: Oxford University Press.
Ouyang, X. (2004). Historical records of the five dynasties. (Çev.) R. L. Davis. New York: Columbia University Press.
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur letters from the Eastern Silk Road. Berliner Turfantexte XLVI. Turnhout: Brepols Publishers.
Arslan, H. Ç. (2021). Eski Uygur mektuplarının incelenmesi ve söz varlığının Hakasça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adana.
Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv (2022). [2005]. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in der Staatsbibliothek zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung. Berlin:
http://turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u_ index.htm. (Erişim tarihi: 11.06.2022).
Clauson, Sir G. (1973). Turkish philology in Hungary. = Review of L. Ligeti (ed.), Studia Turcica, Budapest 1971. Asia Major, NS. 18, 209-219.
Clark, L. V. (1977). Mongol elements in Old Turkic? Journal de la Société Finno-Ougrienne 75: 110-168.
Moriyasu, T. (1991). ウイグル=マニ教史の研究 Uiguru Manikyō-shi no kenkyū [A Study on the History of Uighur Manichaeism]. Ōsaka daigaku bungakubu kiyō [Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University] 31/32.
Moriyasu, T. (2004). Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstrasse: Forschungen zu manichäischen Quellen und ihrem geschichtlichen Hintergrund. Band 50 der Studies in Oriental religions. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
Hamilton, J. R. (2004). Remarks concerning Turfan stake inscription III. In Turfan Revisited - The first century of research into the arts and cultures of the Silk Road. (Eds.) D. Durkin-Meisterernst et al. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 121–124.
Moriyasu, T. (2015). Tōzai Uiguru to Cyūō Yūrasia 東西ウイグルと中央ユ ーラシア [East- and West-Uighurs in the Central Eurasia]. Nagoya: The University of Nagoya Press.
Aydın, E. (2009). Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki Amga (Amgı) Korgan Üzerine. Turkish Studies, Vol. 4/3 (Spring): 273-282.
Malov, S. Ye. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademiya NAUK SSSR.
Nadelyayev, V. M., vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
