АЛБАСТЫ ПЕРСОНАЖЫНА ҚАТЫСТЫ МИФТІК ЖӘНЕ ДІНИ ТҮСІНІКТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кілт сөздер:
Албасты, тотемизм, анимизм, фетишизм, миф, ертегі, персонаж.Аңдатпа
Мақалада көптеген халықтардың ертегілері мен мифтік аңыздарында, хикаялық жанрда сөз болатын «Албасты» персонажының шығу тарихы, оның өзгеріске түсу себептері мен салдары жайында сөз болады. Мифтік ұғым бойынша о баста босанатын әйелді, жас балаларды зұлым күштерден қорғайтын киелі рух ретінде дүниеге келген албасты кейінгі діни сенімдердің негізінде өз киесінен айырылып, жағымсыз кейіпкерге айналуына және оның басқа халықтардың ертегілеріндегі айтылу ерекшелігіне тоқталады. «Албасты» қазақ түсінігі бойынша босанатын әйелдің өкпесін адамдарға білдірмей алып қашатын ит, түлкі кейпінде көрінетін болса, Кавказда тұратын қарашай, малқар секілді өздерін нарттардан тарататын халықтарда сақталған көне мифтік түсінік бойынша албасты нарттар мен эмегендердің ортасынан пайда болып, қасқыр үйірінде өскені бейнеленген. Нарттардың түсінігінде ол отбасы, ошақ қасын шайтандардан қорғайтын киелі рух ретінде сипатталған. Жалпылама алғанда албасты Кавказ, Еділ бойы, Орта Азия мен Орталық Азия, Таяу Шығыс халықтарына кең тараған персонажға жатады. Бұл халықтардың фольклорында «албасты» ауру тарататын, жамандық қылатын зұлымдық иесі ретінде қарастырылады. Бұл кейінгі діни сенімдердің салдарынан өз қасиетінен айрылып, ендігі жерде ертегі мен хикая жанрында кездесетін жағымсыз персонажға айналғандығы туралы баяндалады.
Әдебиеттер тізімі
Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
Карачаевцы, Балкарцы/ отв. Ред. М.Д. Каракетов, Х.-М.А.Сабанчиев; инс-т этнографии и антропологии им. Н.Н.Миклухо-Маклая РАН: Карачаево-Черкесский государственный университет им. У.Д.Алиева; –М.: Наука, 2014. – 814 с.
Нарты. Героический эпос балькарцев и карачаевцев. –Москва: Наука. Издательская фирма «Восточная литература». 1994. – 656 с.
Пропп В.Я. Фольклор. Литература. История./Составление, научная редакция, комментарии, библиографический указатель В.Ф.Шевченко. –М.: «Лабиринт», 2002. –464 с.
Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. –Москва: Главная редакция вост. лит-ры. Издательство «Наука». 1976.
Мифологический словарь /Гл. ред. Е.М.Мелетинский/. –Москва: Советская энциклопедия, 1991. – 736 стр.
Салмин А. К. История чувашского народа: анализ основных версий. ¬–СПб.: Нестор-История, 2017. – 464 с.
Монгуш Кенин-Лопсан. Мифы тувинских шаманов –Тыва хамнарның торулгалары. –Кызыл: «Новости Тувы», 2002, –544с.
Тайжанов К., Исмаилов Х. Особенности доисламских верований у узбеков – карамуртов/Древние обряды верования и культуры народов Средней Азии. Историко-этнографические очерки. –Москва, изд-во «Наука», 1986. –209 с.
Уәлиханов Ш. Көп томдық шығармалар жинағы (Мәдени мұра). 2-ші том. –Алматы; Толағай групп, 20107 –464 б.
Қазақ фольклорының типологиясы. –Түркістан: «Тұран» баспасы, 2009. –376 б.
Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. Эстетика ладшафтов Мангистау. Перспективы для развития туризма (монография). –Алматы: изд-во «Арыс» 2008. –472 стр.
References
Qasqabasov S.A. Qazaqtyń halyq prozasy. – Almaty: Ǵylym, 1984. – 272 b.
Karachaevtsy, Balkartsy/ otv. Red. M.D. Karaketov, H.-M.A.Sabanchıev; ıns-t etnografıı ı antropologıı ım. N.N.Mıklýho-Maklaıa RAN: Karachaevo-Cherkesskıı gosýdarstvennyı ýnıversıtet ım. Ý.D.Alıeva; - M.: Naýka, 2014. – 814 s.
Narty. Geroıcheskıı epos balkartsev ı karachaevtsev. –Moskva: Naýka. Izdatelskaıa fırma «Vostochnaıa lıteratýra». 1994. – 656s.
Propp V.Ia. Folklor. Lıteratýra. Istorııa./Sostavlenıe, naýchnaıa redaktsııa, kommentarıı, bıblıografıcheskıı ýkazatel V.F.Shevchenko. –M.: «Labırınt», 2002. – 464 s.
Meletınskıı E.M. Poetıka mıfa. –Moskva: Glavnaıa redaktsııa vost. lıt-ry. Izdatelstvo «Naýka». 1976.
Mıfologıcheskıı slovar /Gl. red. E.M.Meletınskıı/. –Moskva: Sovetskaıa entsıklopedııa, 1991. –736 str.
Salmın A. K. Istorııa chývashskogo naroda: analız osnovnyh versıı. –SPb.: Nestor-Istorııa, 2017. – 464 s.
Mongýsh Kenın-Lopsan. Mıfy tývınskıh shamanov –Tyva hamnarnyń torýlgalary. –Kyzyl: «Novostı Tývy», 2002, –544s.
Taıjanov K., Ismaılov H. Osobennostı doıslamskıh verovanıı ý ýzbekov – karamýrtov/Drevnıe obrıady verovanııa ı kýltýry narodov Sredneı Azıı. Istorıko-etnografıcheskıe ocherkı. –Moskva, ızd-vo «Naýka», 1986. –209s.
Ýálıhanov Sh. Kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵy (Mádenı mura). 2-shі tom. –Almaty; Tolaǵaı grýpp, 20107 –464 b.
Qazaq folklorynyń tıpologııasy. –Túrkіstan: «Turan» baspasy, 2009. –376 b.
Kondybaı S. Kazahskaıa mıfologııa. Kratkıı slovar. Estetıka ladshaftov Mangıstaý. Perspektıvy dlıa razvıtııa týrızma (monografııa). –Almaty: ızd-vo «Arys» 2008. –472 s.
