Қимыл-қозғалыс етістіктерінің сериялануы кезіндегі жолдар мен әдістер
Кілт сөздер:
Қимыл-қозғалыс етістіктері, сериялық етістіктер, етістіктердің сериялануы, жол, әдіс.Аңдатпа
Етістіктер тілдің сӛз қорының ең негізгі тілдік бірліктерінің бірі саналады. Бұл сӛздер қоршаған ортада кездесетін болмыстардың пайда болуын, әрекеттері мен қимылдарын білдіреді. Алайда қоршаған ортада кездесетін жанды және жансыз заттардың әрекеттерін сипаттай алуы үшін етістік категориясы ӛз араларында да біршама байланыстар құрып синтаксистік және лексикалық қалыптардан ӛтеді. Себебі қоршаған ортада кездесетін заттардың әрекеттері шексіз қалыптағы қимылдардың кӛрінуіне жол ашады. Мұны түсіндіру үшін етістік категориясы ӛз ішінде синтаксистік жақтан түрлі байланыс құрады. Мұның ең қарапайым мысалы, лексикалық мағынасы жағынан алғанда қимыл-қозғалыс деп аталатын етістіктері мен синтаксистік жақтан алғанда сериялық етістіктің құрылымдары арасында жақсы байқалады.
Қимыл-қозғалыс етістіктеріне байланысты кӛптеген зерттеу жұмыстары жазылғанымен түрік тіліндегі зерттеулерде бұл етістіктердің негізгі белгілерінің қандай екенін анық кӛрсетілмеген. Қоршаған ортада кездесетін заттардың орын ауыстыруын білдіретін етістіктер ретінде бағаланатын қимыл-қозғалыс етістіктері синтаксистік және лексикалық категорияны білдіретін сериялық етістіктің құрылымдарымен ӛте тығыз қарым-қатынаста жұмсалады. Сериялық етістік құрылымдары ең кемінде бір қимыл-қозғалыс етістігінен тұрады. Мұндай қимыл-қозғалыс етістіктері де Талмидің типологиясына сүйенсек, қимылдың орындалып жатқан «жолын» немесе қимылдың орындалу тәсілі саналатын «әдісін» білдіреді. Ал бұл мақалада қимыл-қозғалыс етістіктерінің сериялану кезінде жетекші рӛл атқаратын «жол» және «әдіс» түрік тілінің мәтіндері арқылы талданады.
Әдебиеттер тізімі
Aydemir, İ. A. Çağdaş Türk Dillerinde Altasıralama Stratejileri. Ankara: Grafiker Yayınları. 2020.
Talmy, L. Lexicalization patterns: Semantic structure in lexical forms. In T. Shopen (Ed.), Language typology and syntactic description (pp. 36–149). Cambridge: Cambridge University Press. 1985.
Levin, B. English Verb Classes and Alternations a Preliminary Investigation, The University of Chicago Press, Chicago and London. 1993.
Bussmann, H. Routledge Dictionary of Language and Linguistics. (Translated and Edited by Gregory P. Trauth and Kerstin Kazzazi), Routledge, London and New York. 2006.
Zekiyev, Z. Tatar Grammatikası II, Morfologiya, (Editör: Z. Zekiyev), Kazan. 2002.
Slobin, D. I. The many ways to search for a frog. In S. Strömqvist & L. Verhoeven (Eds.), Relating events in narrative, volume 2: Typological and contextual perspectives (pp. 219–257). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 2004.
Aikhenvald, A. Y. “Serial Verb Constructions in Typological Perspective” Serial Verb Constructions: Across-linguistic Typology. (Ed. A. Aikhenvald- R.Dixon). Oxford: Oxford University Press: 2006. s. 1–68.
Dixon, R. M. W. “Serial Verb Constructions: Conspectus and Coda”. Serial Verb Constructions A Cross-linguistic Typology. (ed. A.Y. Aikhenvald – R. M. W. Dixon). Oxford: Oxford University Press: 2006. s. 338–350.
Foley, W. A.- Olson, M. “Clausehood and Verb Serialization”. Grammar Inside and Outside the Clause. (ed. Johanna Nichols - Anthony C. Woodbury). Cambridge: Cambridge University Press: 1985. s. 17–60.
Givón, T. “Serial Verbs and The Mental Reality of “Event”: Grammatical vs. Cognitive Packaging”. Approaches to Grammaticalization. (ed. Elizabeth Closs Traugott-Bernd Heine). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing: 1991. s. 81–128.
Durie, M. “Grammatical Sructures in Verb Serialization”. Complex Predicates. (ed. Alex Alsina - Joan Bresnan - Peter Sells). Stanford: CSLI Publications: 1997. s. 289–354.
Aydemir, İ. A. “Çağdaş Türk Dillerinde Sıralı Fiil Yapıları,” X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, 2019. s.155–163.
Hirik, E. “Seri Fiil Yapıları ve Türkçe”. Karadeniz Araştırmaları XVI/61: 2019. s. 120–141.
Hirik, E. - Çiğil, A. “Seri Fiillerde Tür Değişimi ve Sözlükselleşme”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi , 5 (2) , 2021. s. 688–715.
Levinson, S. - Wilkins, D. The background to the study of the language of space. In S. Levinson & D. Wilkins (Eds.), Grammars of Space: Explorations in Cognitive Diversity (Language Culture and Cognition, s. 1–23). Cambridge: Cambridge University Press. 2006.
Talmy, L. Toward a Cognitive Semantics. MIT Press. 2000.
Emre, A. C. Türk Dilbilgisi. İstanbul: TDK Yayınları. 1945.
Ergin, M. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayram Basım Dağıtım. 2009.
Korkmaz, Z. Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları. 2009.
Arnazarov, S. N. “Türkmen ve Türkiye Türkçesinin Ortak Fiillerinin Anlam Bakımından Genel Bir Mukayesesi”. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Ankara: TDK Yayınları, 2004. s.193–219.
Yaylagül, Ö. “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2005. ss. 17–51.
Özçalışkan, Ş. - Slobin, D. I. Codability effects on the expression of manner of motion in English and Turkish. İçinde A. S. Özsoy, M. Nakipoglu-Demiralp, E. Erguvanlı-Taylan, ve A. Aksu-Koç (Eds), Studies in Turkish Linguistics, İstanbul: Bogaziçi University Press. 2003.
Özçalışkan, Ş. Encoding the manner, path and ground components of a metaphorical motion event, Annual Review of Cognitive Linguistics, 2, 2004. s.73–102.
Yelkenaç S. 30-72 Aylar Aralığındaki Türk Çocuklarının Devinim Eylemi Kullanımları. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dilbilim Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 2006.
Özyürek, A.; Kita, S.; Allen, S.; Brown, A.; Furman, R.; Ishizuka, T. “Development of cross-linguistic variation in speech and gesture: Motion events in English and Turkish”, Developmental Psychology, 44(4), 2008. s.1040–1054.
Demirtaş, A. D. “İngilizce Devinim Eylemlerinin Türk İngilizce Okutmanları Tarafından İfade Edilmeleri”, Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İngiliz Dili Eğitimi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir. 2009.
Badem, N. Comparative Study of Motion Verbs Used by Turkish Efl Learners in Their L1 And L2, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İngiliz Dili Eğitimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana. 2020.
Gencan, T. N. Dilbilgisi. Ankara: TDK Yayınları. 1979.
Aksan, D. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları. 1998.
Göksel, A., Kerslake, C. Turkish, A Comprehensive Grammar. London: Routledge. 2005.
Hengirmen, M. Türkçe Temel Dilbilgisi, Ankara: Engin Yayınevi. 2006.
Kocaman, A. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. 2011.
Merriam-Webster. (n.d.). Motion. In Merriam-Webster.com dictionary. Retrieved September 20, 2021, from https://www.merriam-webster.com/dictionary/motion
Talmy, L. “Path to Realization,” BLS 17, 1991. s. 480–519.
Matsumoto, Y. “Typologies of lexicalization patterns and event integration: Clarifications and reformulations”. In S. Chiba, et al. (eds), Empirical and theoretical investigations into language: A Festschrift for Masaru Kajita, Kaitakusha, Tokyo, 2003. s. 403–418.
Aydın Özkan, I. Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem. Ankara: Grafiker Yayınları. 2017.
Doğan, N. Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişiklikleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun. 2011.
Doğan, N. “İstem Sözlükleri ve Türkçe”, The Journal of Academic Social Science Studies, N 42, III: 2016. s. 251–268.
