Қазақтың дәстүрлі ат қою концепциясы және этнодеформациялық мобилизация
Кілт сөздер:
қазақша ат қою, ат қою концепциясы, ат тергеу, этнодеформация, этнодеформациялық мобилизацияАңдатпа
Мақалада қазақша есімдердің қойылу тарихы мен зерттелу мәселелері сӛз болады. Қазақта есім қоюдың ресми және бейресми түрін нақтыладық. Қазақтың түп-тӛркіні түркі халықтарындағы есім қоюдың тарихи сипаты, дәстүр мен жаңашылдық, қазақша ат қоюдағы формалық ізденістерге зерттеу жасайды. Дәстүрлі ат қоюдың концептісі ұсынылып, классификациясы жасалады. Ұлттық дәстүрдегі ат тергеу түрлері мен ерекшеліктері ажыратылады. Қазақша ат қоюдың этнотанымдық ұғыммен байланысын ғылыми негіздеп, кісі есімдерінің этнодеформациялық мобилизациялану жағдайы талданады. Мақалада трансонимизация құбылысы арқылы халық жадында қалған тұлғалар Абылай хан, Қазыбек би, Қабанбай, Бӛгенбай, Абай, Шоқан, Сәкен, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса т.б. тарихи есімдеріне талдау жасалды. Қазақ халқындағы кісі есімдерінің қойылу үдерісіндегі әдет-ғұрып, наным-сенімдердің этнотанымдық ерекшеліктері ғылыми деректермен дәйектелді. Қазақ есімдерін қоғамда және күнделікті ӛмірде атқаратын функциясы мен құрылысына қарай ғалымдар пікіріне негіздеп бірнеше салаға топтастырдық. Ұлттық дәстүрге сай есімдердің этнотанымдық ерекшеліктері нақты талданып ғылыми айналымға ұсынылады. Бұл жобаны болашақта кеңейтіп, ғылымға есімдер онтологиясын ұсыну ойымызда бар. Кісі есімдерін қазақ халқы мінез-құлқына орай ӛзгертіп, ұғым мағынасында да атай беретіндіктен, мақалада аллегориялық кісі есімдер топтамасын жасап, ұсындық.
Әдебиеттер тізімі
Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сӛздігі. – Алматы. «Сӛздік-Словарь», 2005. – 439 б.
Рахымберлина С.Ә. Жүнісова М.Қ. Қазақ ономастикалық кеңістігіндегі бейресми кісі есімдерінің орны. //Қарағанды университетінің Хабаршысы. Серия «Филология». №2 (74) /2014,31-41б. https://rep.ksu.kz/bitstream/handle/data/6381/Rahymberlina_Qazaq_2014.pdf?sequence=1&isAllowed=y (14.10.2021.).
Әбілев Ж., Этнодеформация: Оқу құралы / Ж. Әбілев. – Қызылорда: Тұмар, 2007. – 127 б.
Исабеков Д. Бонапарттың үйленуі. Әңгіме. https://massaget.kz/layfstayl/debiet/45175/ (15.10.2021.).
Жанұзақов Т., Есбаева К. Есімдер сыры. – Алматы, 1974. – 11б.
Тоқтаров Р. Абайдың жұмбағы. Роман. – Алматы: Әл-Фараби, 1999. – 752 б.
Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер: салыстырмалы лингвистикалық зерделеу. – Алматы: Ғылым, 1995. – 176 б.
Салықжанова Ш.Б. Қазақ тіліндегі табу мен эвфемистік сипаттағы кісі есімдері //Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетінің Хабаршысы. Филология сериясы, 2005. – №3(106). – 420-424 бб.
Әуезов М. Абай жолы. – Алматы: Жазушы, 2006. – 1-2 кітап – 591 б.
Исабеков Д. Гауһартас. Повесть. // https://isabekov.live/?p=468 (16.10.2021.).
Жұмаділов Қ. Соңғы кӛш. – Алматы: Жазушы. 1988. – 416 б.
Тӛлеш Е. Қазақ келіні қайын жұртының есімін неге атамаған?// https://tengrinews.kz/story/kazak-keln-kayyin-jurtyinyin-esmn-nege-atamagan-364314/ (18.10.2021.).
Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы: лингвистикалық және тарихи-этнографиялық талдау. – Алматы: Ғылым,1971. – 218 б.
Жұмаділов Қ. Таңғажайып дүние. Роман. – Алматы: "Тамыр". 1999. – 622 б.
https://stat.gov.kz/itis/interesting/name (21.10.2021).
Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. – Алматы: «Мемлекеттік тілді дамыту орталығы» ЖШС, 2010. –212 б.
Нұрасыл Б. Бүркеншік есімдердің сыры. https://e-history.kz/kz/news/show/1696/ (26.10.2021.).
References
Tіl bіlіmі terminderіnіŋ tüsіndіrme sözdіgі. – Almaty. «Sözdіk-Slovar», 2005.
Rahymberlina S.Ә., Jünіsova M.Q. Qazaq onomastikalyq keŋіstіgіndegі beiresmi kіsі esіmderіnіŋ orny. //Qarağandy universitetіnіŋ HabarĢysy. Seriя «Filologiя». №2 (74) /2014, 31-41b. https://rep.ksu.kz/bitstream/handle/data/6381/Rahymberlina_Qazaq_2014.pdf?sequence=1&isAllowed=y (14.10.2021.).
Äbіlev J., Etnodeformasiя: Oqu qūraly / J. Äbіlev. – Qyzylorda: Tūmar, 2007. – 127 b.
Ġsabekov D. Bonoparttyŋ üilenuі. Äŋgіme. . https://massaget.kz/layfstayl/debiet/45175/ (15.10.2021.).
Janūzaqov T., Esbaeva K. Esіmder syry. – Almaty, 1974. – 11b.
Toqtarov R. Abaidyŋ jūmbağy. Roman. – Almaty: Äl-Farabi, 1999. – 752 b.
Ahmetov Ä. Türkі tіlderіndegі tabu men evfemizmder: salystyrmaly lingvistikalyq zerdeleu. – Almaty: Ğylym, 1995. – 176 b.
Salyqjanova ġ.B. Qazaq tіlіndegі tabu men evfemistіk sipattağy kіsі esіmderі //L.N.Gumilev atyndağy Euraziя Ūlttyq Universitetіnіŋ HabarĢysy. Filologiя seriяsy, 2005. – №3(106). – B. 420-424.
Äuezov M. Abai joly. – Almaty: JazuĢy, 2006. – 1-2 kіtap – 591b.
Ġsabekov D. Gauһartas. Povest. // https://ısabekov.lıve/?p=468 (16.10.2021.).
Jūmadіlov Q. Soŋğy köĢ. – Almaty: JazuĢy. 1988. – 416 b.
TöleĢ E. Qazaq kelіnі qaiyn jūrtynyŋ esіmіn nege atamağan?// https://tengrinews.kz/story/kazak-keln-kayyin-jurtyinyin-esmn-nege-atamagan-364314/ (18.10.2021.).
Janūzaqov T. Qazaq esіmderіnіŋ tarihy: lingvistikalyq jәne tarihi-etnografiяlyq taldau. – Almaty: Ğylym,1971. – 218 b.
Jūmadіlov Q. Taŋğajaiyp dünie. Roman. – Almaty: "Tamyr". 1999. – 622 b.
https://stat.gov.kz/ıtıs/ınterestıng/name (21.10.2021).
Mankeeva J.A. Qazaq tіlіndegі baiyrğy tübіrlerdі jaŋğyrtu. – Almaty: «Memlekettіk tіldі damytu ortalyğy» JġS, 2010. –212 b.
Nūrasyl B. BürkenĢіk esіmderdіŋ syry. https://e-hıstory.kz/kz/news/show/1696/ (26.10.2021.).
