«Қара Арслан батыр» аңызы жҽне «Басаттың Тҿбекҿзді ҿлтіруі» хикаясының ұқсастықтары мен ерекшеліктері жҿнінде
Кілт сөздер:
Басат, Қара Аслан батыр, Қорқыт ата, Ұлу хан Ата Битигчи, зооморфАңдатпа
Азиядан Еуропаға дейінгі кең байтақ территорияны мекендейтін түркі халықтары түрлі саяси, ҽлеуметтік жҽне діни кезеңдерді бастан ҿткерсе де ұлттық таным-түсінігін қамтыған мҽдени мұраларында мҽдени кодтарын сақтап қалған. Ҽртүрлі ғасырда, ҽртүрлі территорияда ҿмір сүре отырып, ауыз ҽдебиеттен жазба ҽдебиетіне ҿткен түркі халықтарының фольклорында ұқсастықтар кездеседі. Фольклорлық шығармалар уақыт ҿте келе ҿзгеріске ұшырайды, сонымен бірге фольклорға жазба ҽдебиет қалыптаса бастаған дҽуірдің де ҽлеуметтік-мҽдени жҽне ҽлеуметтік-саяси жағдайларының ықпалы тиеді. Ұлу хан Ата Битигчи шығармасында орын алған немесе Хаарманнның пікірінше Сүлейман бин Абдүлхакк бин Пехливан ҽл-Азербайжаниден аударылған Қара Аслан батыр аңызы да осылардың бірі. Қорқыт Ата кітабымен ҽртүрлі ғасырларда ҽртүрлі ҿлкелерде қағазға түсірілген бұл аңыздың Қорқыт атада орын алған Басаттың Тҿбекҿзді ҿлтіруі атты хикаямен ұқсастықтары мен ерекшеліктері байқалады. Қара Аслан батыр аңызымен Оғыз жерін құтқарған Басаттың хикаясында тақырып жағынан ұқсастықтар болмаса да қаһармандардың ҿсу ерекшеліктеріне, батырлығының негізіне, тегін табуына қатысты бҿлімдерде жҽне зооморфтарға, жануарлардың пірлеріне қатысты түсініктерде ұқсастықтар мен айырмашылықтар кездеседі.
Әдебиеттер тізімі
Yıldırım, D., “Sözlü Kültür Ve Folklor Kavramları Üzerine DüĢünceler”, Millî Folklor, Güz 1989, 3, 16-17.
Yıldız, N., Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2015.
Haarmann, U., “Mısır Memlûkleri‟nde Altun Hân ve Cengiz Hân” (Çev. Çiğdem Dumanlı), Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 2019, Bahar, 99-128.
Kopraman, K. Y., “Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek ed Devâdârî‟ye Göre Türklerin ve Tatarların YaratılıĢı”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi - GEFAD Özel Sayı Prof. Dr. Reşat Genç Armağanı, c. I, Temmuz-2009, 115-172.
Ercilasun, A. B., “Oğuznameler Gözümü Açtı”, Türk Dili, 2020, 817, 4-10.
Ercilasun, A. B., Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig), Dergâh Yayınları, Ġstanbul, 2019.
Ercilasun, A. B., “Oğuz Kağan Üzerine Bazı DüĢünceler”, Millî Folklor, 1991, 11, 6-9.
Gökyay, O. ġ., Dede Korkut Hikâyeleri, Kabalcı Yayıncılık, Ġstanbul, 2013.
Barthold, W. ve Köprülü M. F., İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 1984.
Ergin, M., Dede Korkut Kitabı 1-2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2016.
Ögel, B., “Çin Kaynaklarına Göre Wu-Sun‟lar ve Siyasî Sınırları Hakkında Bazı Problemler”, Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1948, c. 6, S. 4, 259-278.
Ögel, B., “Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar”, Belleten, 1957, c. 21, S. 81, 81-137.
Çoruhlu, Y., Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayıncılık, Ġstanbul, 2002
ĠndirkaĢ Z., “Türk Oturma Kültüründe „BağdaĢ Geleneği‟ Üzerine Ġkonografik Belirlemeler”, 38. ICANAS, IV. Cilt, Ankara, 2012, 1665-1677.
Bang, W. ve Arat R. R., Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, Ġstanbul, 1936
Gökyay, O. ġ., Dedem Korkudun Kitabı, BaĢbakanlık Kültür MüsteĢarlığı Kültür Yayınları, Ġstanbul, 1973.
TaĢ, Ġ., Türk Düşüncesinde Kozmogoni ve Kozmoloji, Palet Yayınları, Konya, 2017
Ġnan, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2017.
Ergun, M., “Türk Ağaç Kültü Ġnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, c. 46, 1998/1, 71-80.
Ġnan, A., “Dede Korkut Kitabında Eski Ġnançlar ve Gelenekler”, Türk Kültürü Araştırmaları III-IV-V-VI (1966-1969), Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1973, 145-157.
Mahmud, K., Divanü Lûgat-it Türk (Birleştirilmiş I. Baskı) (Çev. Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.
