Ресейдегі түркі халықтарының заманға сай оқыту жүйесін қалыптастырушы: Исмаил Гаспыралы
Кілт сөздер:
Исмаил Гаспыралы, ресми оқыту жүйесі, жалпы білім беру, Тәржүман газетіАңдатпа
Түркі халықтарында ислам дінін алғаш таныған шақта ӛздері ӛмір сүріп жатқан дәуірдің қажеттілігіне ғана жауап беретін білім жүйесі бар еді. Бір жағынан ресми білім беру жүйесі, екінші жағынан ересектерге арналған діни мектеп ретінде бағаланатын кең таралған білім жүйесінің де қатар қолданылып келе жатқанын тарихтан кӛруге болады. Аср-ы Саадет дәуірінде және одан кейінгі кезеңдерде ӛмір сүрген Бируни, Фараби, Али Кушчу секілді ғалымдар мен ойшылдардың қалыптастырған мектебі ӛз кезеңімен салыстырғанда заманауи оқыту жүйесі болып саналған. Алайда саяси аласапыран, Орта Азиядағы биліктің босап қалуы секілді әртүрлі себептер бұрынғы білім беру жүйесін тоқырауға ұшыратты. XVI ғасырда басталып, жылдам таралған Ресей отаршылдығы да мұсылман түркі халықтарының шектеліп қалуына себеп болды. Патшалық кезеңінде Ресейдегі түркі халықтарының арасында заманауи білім беру жүйесі XIX ғасырдың басында басталғанын кӛреміз. Әсіресе орналасқан жеріне қарай Османлы мемлекетіне, Еуропаға жақын халықтарға және осы территориялардағы ӛркениеттен хабары бар Әзербайжанға заманауи білім берудің біртіндеп ене бастағанын кӛруге болады. Сеййид Азим Ширвани және Мирза Шефиғ сияқты зиялылар усул-и жедит жүйесінде оқытатын мектептер ашты, оқулықтар жазды. Бірақ бұл оқыту түрін жүйелі түрде енгізе алмады. Батыс кӛзқарасындағы жаңа оқыту жүйесіне негізделген «усул-и жедит» жүйесін алғаш енгізген қырымдық тілші, жазушы, ойшыл, педагог Исмаил Гаспыралы ӛмірін тек «усул-и жедит» оқыту жүйесін енгізуге арнаған жоқ. Сонымен бірге ол – ересектерге арналған және халықтық деп аталатын кең таралған оқыту жүйесінің де қалыптастырушысы. Мұны, әсіресе, әдеби шығармаларында анық кӛреміз. Бұл жерде кең таралған оқыту жүйесі деп халықтың оянуы үшін және жаңғыруы үшін қолданылған әдістерге байланысты айтылып отыр.
Әдебиеттер тізімі
Akpınar, Yavuz; Gaspıralı Eğitim Yazıları, SeçilmiĢ Eserleri 4, Ötüken Yayınları, Ġstanbul, 2017.
Kırımlı Cafer Seyit Ahmet; İsmail Bey Gaspirinski, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2, Sayı: 16, Burhaneddin Matbaası, Ġstanbul, Nisan 1933.
Devlet, Nadir; Ġsmail Bey Gaspıralı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988.
Saray, Mehmet; Gaspıralı Ġsmail Bey‟den Atatürk‟e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
Kırımer, Cafer Seydahmet; Gaspıralı Ġsmail Bey, Matbaacılık ve NeĢriyat Türk Anonim ġirketi, Ġstanbul, 1934.
Abdullah oğlu Hasan (Kırımlı); İsmail Bey Gaspirinski, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2, Sayı: 16, Burhaneddin Matbaası, Ġstanbul, Nisan 1933.
Özkaya, Yılmaz; “İsmail Gaspıralı‟nın Hoca-i Sıbyan Kitabı Hakkında Bazı Düşünceler”, Ege Üniversitesi I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, ÇeĢme-Ġzmir, 9-15 Nisan 2006.
Temizyürek, Fahri; “Osmanlı Mekteplerinde Ceditçilik Hareketi ve Gaspıralı‟nın İlham Kaynakları”, Ġsmail Bey Gaspıralı Ġçin, Ankara, 2004, s. 283. (Kırım Türkleri Kültür ve YardımlaĢma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9.
Türkyılmaz, Selçuk; Ġsmail Gaspıralı ve Rusya Türklerinde Milli UyanıĢ “Usul-i Cedit Eğitim”, Ketebe Yayınları, Ġstanbul, 2018.
Özkaya, Yılmaz; Tercüman Gazetesinde Azerbaycan Edebî ve Fikrî Muhiti, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġzmir, 2013
On Senelik Terakki, Tercüman, 8 Mart 1891, Sayı: 8, s. 1.
Akpınar, Yavuz; Gaspıralı Fikrî Eserleri, SeçilmiĢ Eserleri 2, Ötüken Yayınları, Ġstanbul, 2005.
Caferoğlu, Ahmet; İsmail bey Gaspirinski, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2, Sayı: 16 Burhaneddin Matbaası, Ġstanbul, Nisan 1933.
Kaya, Mehmet Yasin; Hüseyin Kazım Kadri‟nin Türk Lügati‟nde Yer Alan Çağdaş Türk Yazı Dillerine Ait Sözler Üzerine, Yavuz Akpınar Armağanı, Bengü Yayınları, Ed. Nazım Muradov, Yılmaz Özkaya, Ankara, 2018.
