Көркем мәтіндердегі деректерді ұжымдық/дәстүрлі түсіндіру тәсілі

Аңдатпа

Жазба тіл ауызекі тілден кейін пайда болды. Ауызекі тіл – қоғам ортасында кез келген тұлғаның ережелерге және заңдылықтарға бағынуын қамтамасыз ететін жалпыға ортақ түсіндіру құралы. Қалыпты жағдайын сақтап қалуға тырысатын жан баласы дамыған ақыл-ойын қолдана отырып айналасы мен қоршаған ортасын зерттей бастайды. Ӛмір сүруге, ӛмірге, ӛлімге, тіпті ӛлгеннен кейінгі ӛмір жайлы да мәселелерге мән берген сайын кездестірген белгісіздікке, қалыптасқан мәдени құндылықтарға жауаптар табады. Мұндай жауаптардың ақылды тепе-тең қалыпта қолдану секілді жолдары бар. Ӛйткені адам баласы айналасындағыларды жүйелеп отыратын бір тылсымды қажет етіп отырады. Күннің, теңіздің, оттың Құдайлары мәңгілік, жартылай Құдай – жартылай адам кейіпіндегі образдардың сырын қарапайым адам баласы шеше алмайтын мәселелермен күреседі. Ханзадалардың ӛзіндік ерекшеліктері, патшалардың ақыл-парасаты, батырлардың ерлігі олардың жамандыққа қарсы күрестері арқылы танылады. Ауызекі тілден соң жазба тіл орын алады. Қоғамдық шектеулерді кӛрсететін ұжымдық түсіндіру қазіргі таңда тіркеліп, жазып алынатындай жағдайға жетті. Осындай үдеріс кезінде ақылдың еркіндігі жедел жоғарылай түседі және айналадан кӛргендерін ӛз деңгейінде тани бастайды. Түсіндірмелердегі «жетілген/ шексіз» болмыстардың, «утопик» мекендердің орнын қарапайым адамның мәселелері басады да, әлгі орта кӛпке белгілі жағдай ретінде бағалан бастайды. Индустриялану кезеңінде ақылдың кӛмегімен жасалған машиналар адамды қарапайымдандыра түссе болғаны жаңа бір ізденіске кӛшу керектігін түсінеді. Жазба тілге сӛз қосылады. Қоғамдық санада орын алатын жалпылама түсіндіру тәсілі бұл жолы кӛркем мәтіндердің кӛмегімен таныла бастайды. Ауызекі тілде түсіндіруге қарағанда әлдеқайда жаңа саналатын роман жанры баяғы деректерге қайта оралады. Бұл мақалада мақсат, әсіресе соңғы кезеңдерде жазылған романдарда жиірек кездесетін қиял-ғажайып, фантастика ұғымдарының астарындағы кейбір элементтерге түсіндіру болып табылады.