Sözlükçülükte Tek Dilli Açıklamalı Sözlüğü Geliştirmenin Önemi (Kazak Türkçesinin açıklamalı sözlüğü örneğinde)
Anahtar Kelimeler:
Sözlükçülük Geleneği, Tek Dilli Açıklamalı Sözlük, Kazak Türkçesi, Kazak Edebî Dilinin Sözlüğü.Özet
Amacı ve yöneldiği sahaya göre çeşitli sözlük türleri mevcuttur. Bunların içerisinde, bir
halkın kültürel yaşamıyla ilgili söz varlığını bütünlük içerisinde yansıtan tek dilli açıklamalı
sözlüklerin yeri çok büyük önem arz etmektedir. Bilindiği gibi açıklamalı sözlükler, bir dilin söz
varlığının bir araya getirildiği somut kaynaklardır. Tek dilli sözlüklerin oluşturulması ve
geliştirilmesinin kendine özgü özellikleri vardır. Bu nedenle açıklayıcı sözlüklerde sözlükçülük
geleneğinin sürdürülmesi, genişletilmesi, yeniden yayımlanması ve sürekli güncellenmesi
önemlidir. Makalede, açıklamalı sözlüğü sürekli güncel tutmanın ve söz varlığı açısından
geliştirmenin önemi vurgulanmıştır. Özellikle Kazak sözlük bilimcilerinin Kazak Türkçesinin söz
varlığını yansıtan açıklamalı sözlüğünü ortaya koyma çalışmalarındaki süreklilik ve sözlükçülük
tecrübeleri örneğinde, 2011 yılında Kazakistan’da Ahmet Baytursınulı Dil Bilimi Enstitüsü
tarafından yayımlanan 15 ciltlik Kazak Edebî Dili Sözlüğü (KEDS) ele alınmıştır. Bunun yanı sıra
yazıda, ayrı ayrı başlıklar altında, madde başı sözlerin eser taranması yoluyla genişlemesi, birleşik
adların imlası ve madde başı sözleri açıklayan şartlı kısaltmalar gibi konular incelenmiştir. Ayrıca
Sovyetlerle ilgili siyasi terimlere “Sovyet” ve “tarih” gibi açıklamaların getirilmesi üzerine
durulmuştur.
Referanslar
Türkçe Sözlük. /haz.: Şükrü Haluk Akalın… [ve. başk] – 11. bsk. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011. –
s.
Aksan D. Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3. cilt. – 11. bsk. – Ankara: Türk Dil Kurumu,
– 244 s.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Екі томдық. 1-том. – Алматы: Ғылым, 1959. – 338 б.; 2-том. –
Aлматы: Ғылым, 1961. – 535 б.
Уәли Н. Сөз байлығын саралаудың негіздері // Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том.
– Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – Б. 7–10.
Ысқақов А. Көп томдық түсіндірме сөздіктің маңызы мен мақсаты және ғылыми-теориялық
негізі жайында// Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Он томдық. 1-том. – Алматы: «Ғылым»
баспасы, 1974. – Б. 4–23.
Мұқтар Қ. Ұлттың ұлы қазынасы// Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 15-том. – Алматы:
Қазақ энциклопедиясы, 2011. – Б. 817–820.
Уәли Н. Сөз байлығын саралаудың негізгі нәтижелері // Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес
томдық. 15-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – Б. 821–827.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 13-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 11-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. – Алматы: «Қазақстан» баспасы, 1988. – 400 б.
Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). – Астана: Елорда, 2000. –
б.
Орфографиялық сөздік. – Алматы: Тіл білімі институты, 2007. – 480 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Özkan M., Tören H., Esin O. Yüksek Öğretimde Türk Dili. Yazılı ve Sözlü Anlatım. (Genişletilmiş 2.
baskı). – İstanbul: Filiz Kitabevi, 2006. – 924 s.
Koç K., Bayniyazov A., Başkapan V. Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil
Kurumu, 2021. – 1133 s.
Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы: зерттеулер, оқулық, сөздік, библиография. – Алматы:
Сардар, 2014. – 952 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 8-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. –
б.
Turkche Sozluk [Turkish Dictionary] / haz.: Shukru Haluk Akalyn… [ve. bashk.] – 11. bsk. – Ankara:
Turk Dil Kurumu, 2011. – 2763 s. [in Turkish] 2. Aksan D. Her İonuile Dil: Ana Chizgileriile Dilbilim. 3. jilt [Language in All Aspects: Linguistics in Its
Main Lines. Volume 3]. – 11. bsk. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 2009. – 244 s. [in Turkish]
Qazaq tilinin tusindirme sozdigi. Eki tomdyq [Dictionary of the Kazakh literary language. Two
volumes]. 1-tom.–Almaty: Gylym, 1959. – 338 b.; 2-tom. – Almaty: Gylym, 1961. – 535 b. [in Kazakh]
Uali N. Soz bailygyn saralaudyn negizderi [Basics of vocabulary differentiation] // Qazaq adebi tilinın
sozdigi. On bes tomdyq. 1-tom. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – B. 7–10. [in Kazakh]
Ysqaqov A. Kop tomdyq tusindirme sozdiktin manyzy men maqsaty jane gylymi-teorialyq negizi
jaiynda [Multi-volume explanatory dictionary about the meaning and purpose and scientific-theoretical
basis] // Qazaq tilinin tusindirme sozdigi. On tomdyq. 1-tom. – Almaty: «Gylym» baspasy, 1974. –
B. 4–23. [in Kazakh]
Muqtar Q. Ulttyn ulı qazınası [Great treasure of the nation] // Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes
tomdyq. 15-tom. – Almatı: Qazaq enciklopediasy, 2011. – B. 817–820. [in Kazakh]
Uali N. Söz bailygın saralaudın negizgi natijeleri [Main results of vocabulary differentiation]//Qazaq
adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 15-tom. – Almatı: Qazaq enciklopediasy, 2011. – B. 821–827. [in
Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 10-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 10]. –Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 13-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 13]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 11-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 11]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 12-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 12]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Qazaq tilinin orfografialyq sozdigi [Оrthographic dictionary of the Kazakh language]. – Almaty:
«Qazaqstan» baspasy, 1988. – 400 b. [in Kazakh]
Syzdyq R. Qazaq tilinin anyqtagyshy (emle, tynys belgilerı, soz sazy) [Kazakh language writing rule
(spelling, punctuation, word melody)]. – Astana: Elorda, 2000. – 527 b. [in Kazakh]
Orfografialyq sözdık [Оrthographic dictionary]. – Almaty: Til bilimi instituty, 2007. –480 b. [in
Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 1-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 1]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Ozkan, M., Toren H., Esin O. İuksek Ogretimde Turk Dili. İazılı ve Sozlu Anlatım [Turkish Language
in Higher Education. Written and Oral Expression]. (Genishletilmish 2. baskı). –İstanbul: Filiz Kitabevi,
– 924 s. [in Turkish]
Koch K., Bainiyazov, A., Bashkapan, V. Kazak Turkchesi-Turkiie Türkchesi Sozlugu [Kazakh-Turkish
Dictionary]. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 2021. – 1133 s. [in Turkish]
Qurmanbaiuly Sh. Qazaq terminologiasy: zertteuler, oqulyq, sözdik, bibliografia [Kazakh terminology:
studies, textbook, dictionary, bibliography]. – Almaty: Sardar, 2014. – 952 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 8-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 8]. –Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 14-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen
volumes. Volume 14]. –Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 800 b. [in Kazakh]
