ЕЙБІР АТАУЛАРДЫҢ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕ ВАРИАНТТАЛУЫ
Кілт сөздер:
түркі тілдері, заңдылықтар, вариантталу, фонетикалық варианттар, туыс тілдер, аллофон, дыбыстық алмасулар, сәйкестіктер, аффикс, метафора, метонимия, элизия, редукция.Аңдатпа
Тіл – динамикалық құбылыс. Даму барысында сөздер әртүрлі өзгерістерге ұшырағанымен, өзара семантикалық байланыста болады. Сөздердің тек сыртқы бейнесі өзгеріп қала береді. Ол өзгерістерді анықтап білу – этмологтың басты міндеті. Кейінгі жылдары ашылған үнемдеу заңдылықтары, фузиялық құбылыстар мен дауысты және дауыссыз дыбыстардың түпкітектерінің ашылуы байырғы сөздердің өзгеру себебін анықтауға көп көмегін тигізді. Ашылған жаңалықтардың нәтижесінде түркі тілдеріндегі кез келген байырғы сөзді талдауға мүмкіндік туды. Зерттеу барысында түркі тілдерінің қыпшақ тобынан қазақ және қарақалпақ тілдері, қарлұқ тобынан өзбек, ұйғыр және оғыз тобынан түркімен, әзірбайжан тілдерінен нақты мысалдар алынды.
Бұл ғылыми мақалада тыныс алу қызметін атқаратын дене мүшелері мен географиялық және астрономиялық атаулар талданады. Атап айтқанда, тамақ, кеңірдек, өңеш, ай, жұлдыз, батпақ, Шолпан жұлдызы. Аталған сөздердің қазіргі түркі тілдерінде түрліше дыбысталып, фонетикалық өзгеріске ұшырап қана қоймай, сонымен қатар, семантикалық жағынан жаңа реңк алып, тіпті, терминдік дәрежеге көтерілгенін байқауға болады.
Мақала тіл тарихын зерттеумен айналысып жүрген жас ғалымдарға көптеген ақпарат береді. Сонымен қатар, салыстармалы түркологияның теориялық мәселелері жан-жақты сөз болып, практикада қалай қолдану керектігі көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі
Drevnetjurkskij slovar. – Leningrad: Nauka, 1969. – 677 s. [in Russian]
Sevortjan Ie.V. Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov ІІ tom. – M.: Nauka, 1978. – 349 s. [in Russian]
Qashqari M. Turіk tіlіnіn sozdіgі ІІ tom / Qazaq tіlіne audargan, algy sozі men gylymi tusіnіkterіn jazgan A. Egeubai. – Almaty: Hant, 1997. – 526 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn qysqasha jetimologiialyq sozdіgі. – A.: Gylym, 1966. – 240 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі / Zhalpy redakciiasyn basqargan T. Januzaqov. – A.: Dajk-Press, 2008. – 968 b. [in Kazakh]
Shherbak A.M. Sravnitelnaja fonetika tiurkskih iazykov. – Leningrad: Nauka, 1970. – 203 s. [in Russian]
Sagyndyquly B. Qazaq tіlі leksikasy damuynyn etimologiialyq negіzderі. – A.: Qazaq universitetі, 2005. – 258 b. [in Kazakh]
Dialektologiialyq sozdіk. – Almaty: Arys, 2007. – 800 b. [in Kazakh]
Stroi uigurskogo iazyka / Otv. redaktor G.S. Sadvakasov. – Alma-Ata: Nauka, 1989. – 476 s. [in Russian]
Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov. V tom. – M.: Iazyki russkoi kultury, 1997. – 368 s. [in Russian]
Kaidarov A. Struktura odnoslozhnyh kornei i osnov v kazahskom iazyke. – Alma-Ata, 1986. – 311 s. [in Russian]
Qashqari M. Turіk tіlіnіn sozdіgі. І tom / Qazaq tіlіne audargan, algy sozі men gylymi tusіnіkterіn jazgan A. Egeubai. – A.: Hant, 1997. – 525 b. [in Kazakh]
Tomanov M. Turkі tіlderіnіn salystyrmaly grammatikasy. – A.: Qazaq universitetі, 1992. – 190 b. [in Kazakh]
Serebrennikov B., Gadzhieva N. Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov. – Baku: Maarif, 1978. – 302 s. [in Russian]
Qashqari M. Turіk tіlіnіn sozdіgі. ІІІ tom / Qazaq tіlіne audargan, algy sozі men gylymi tusіnіkterіn jazgan A. Egeubai. – A.: Hant, 1997. – 596 b. [in Kazakh]
Sevortian Ie.V. Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov. ІІІ tom. – M.: Nauka, 1980. – 349 s. [in Russian]
Sagyndyquly B. Tandamaly tuyndylar. – A.: Ush qiian, 2009. – 504 b. [in Kazakh]
Dybo A. Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov. – M.: Nauka, 2006. – 908 s. [in Russian]
