«ДИУАНИ ХИКМЕТТЕГІ» ДІНИ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТҮРКІЛІК ҚАБАТЫ (Көкшетау нұсқасының негізінде)
Кілт сөздер:
Ахмет Ясауи, «Диуани хикмет», Көкшетау нұсқасы, діни терминдер, түркизмдер, сөздік қабат, сөздік қор.Аңдатпа
Автордың бұл мақаласында «Диуани хикметтің» сөздік қорында маңызды орын алатын діни терминдердің қолданысы туралы сөз болады. Алдымен түркі тілдеріндегі ежелден қолданылып келе жатқан, сондай-ақ архаизмге айналған діни терминдер мен ұғымдарға байланысты мәлімет беріледі. «Диуани хикметтің» нұсқаларының сөздік қорына, сөздік қабатына, құрамына байланысты ғалымдар тарапынан айтылған әртүрлі пікірлерді ұсынып, одан әрі «Диуани хикметтің» сөздік қорындағы кірме сөздер мен түркизмдерді салыстырып статистикалық деректер береді. «Диуани хикметте» кездесетін діни терминдердің түркілік қабатын мағыналық ерекшеліктеріне қарай «Жаратушы», «Алла» мағыналарында қолданылған сөздер, «Пайғамбар», «Алланың елшісі» мағыналарында қолданылған сөздер мен ұғымдар, діндар кісілерді сипаттайтын сөздер, «Аллаға сену», «ғибадат жасау», «иманға келу» мағыналарында қолданылатын сөздер мен ұғымдар, «күнә», «күнә жасау», «адасу» мағыналарында қолданылған сөздер мен ұғымдар, о дүниеге және қабірге қатысты сөздер секілді бірнеше топқа бөледі. Діни сарында жазылған ескерткіштің сөздік қорындағы жиырма шақты сөзді алып, салыстырмалы-салғастырмалы әдіс қолдана отырып, мағыналық, дыбыстық, құрылымдық жақтардан талдау жасайды. Алынған діни терминдер мен ұғымдарды талдау барысында көне және ортағасырлық ескерткіштердегі, сондай-ақ қазіргі түркі тілдеріндегі қолданыстарына да назар аударады.
Әдебиеттер тізімі
Mehmet Ölmez. Türkçede Dini Tabirler Üzerine // Türk Dilleri Araştırmaları, Sayı: 15. 2005. – S. 213–218.
A. von. Gabain. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 313 s.
Ünver Günay, Güngör, Harun. Türk Din Tarihi. – Kayseri: Laçin Yayınları, 1998. – 512 s.
Mircea Eliade. Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri / Çev.: İsmet Birkan. – Ankara: İmge Kitabevi Yayanları, 1999. – 560 s.
Hatice Şirin. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı İncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. – 751 s.
Бекжан О. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2015. – 367 б.
Talat Tekin. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. – 328 s.
Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан баспасы, 1995. – 160 б.
Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. – İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011. – 157 s.
Caferoğlu, A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011 – 320 s.
Besim Atalay. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
Recep Toparlı, Hanife Vural, Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 337 s.
Muharrem Ergin. Dede Korkut Kitabı. C. II. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 4527 s.
Mustafa Argunşah. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 381 s.
Сыздықова Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 664 б.
Emek Üşenmez. Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası. – İstanbul: Çalış Ofset Matbaacılık Ltd. Şti., 2013. – 576 s.
Kemal Eraslan. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. – 664 s.
Bin Ali Mahmud. Nehcü’l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. – 1392 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, VII том. Ж – К. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 751 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, V том. Д – Ж. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 751 б.
János Eckmann. Çağatayca El Kitabı / Çev.: Günay Karaağaç. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, VIII том. К – Қ. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 742 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, IV том. Б – Д. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 752 б.
Necmettin Hacıeminoğlu. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s.
Kemal Eraslan. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. – 686 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, ХV том. Ү – Я. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 827 б. 27. Harun Güngör. «Tanrı». Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. – İstanbul, C. 39. 2010. – 570 s.
Древнетюркский словарь / ред.-ры В.М. Наделяев, Д.М. Насилов, Э.Р. Тенишев, А.М. Щербак. – Ленинград: «Наука», Ленинградское отделение. 1969. – 677 с.
İbrahim Taş. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. – 281 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, ХIV том. Т – Ұ. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 798 б.
Александр Гаркавец, Кыпчакское письменное наследие. Том III. Кыпчакский словарь. – Алматы: Баур – Касеан, 2010. – 1802 с.
Osman Yıldız. Yūsuf u Zelìḫā. – Ankara: Akçağ Yayınları, 2008. – 580 s.
Mustafa Özkan. Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993. – 480 s.
Tuncer Gülensoy. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 1204 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, VІ том. Ж – Ж. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 751 б.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 2005. – 2244 s.
Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi. Iki tomluk. II tom. – Aşgabat: Ylym, 2015. – 542 s.
Мухитдинов Р.С. Қазақ тіліндегі ислам діні сөздерінің қолданылу тарихы: Монография. 7 том. – Астана: «Рухани құндылықтарды қолдау қоры» корпоративтік қоры, 2018. – 260 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, X том. Қ – М. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 751 б.
Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker, Türkmence-Türkçe Sözlük. – Ankara: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık Limited Şirketi, 1995. – 728 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, XІІІ том. С – Т. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 751 б.
Talat Tekin, Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2017. –132 s.
Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi. Iki tomluk. I tom. – Aşgabat: Ylym, 2016. – 658 s.
Севортян, Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на гласные / АН СССР. Институт языкознания. – Москва: Наука, 1974. – 767 с.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, І том. А – А. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 751 б.
Dinȋ Terimler Sözlüğü. – Ankara: Millȋ Eğitim Bakanlığı Yayınları. 2006. – 415 s.
Балтабаева А. Қожа Ахмет Ясауи философиясындағы рух мәселесінің қарастырылуы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – №1. – Б. 21–31.
