ТІЛДІК ТҰЛҒА КЕҢІСТІГІНДЕГІ «РУХ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ МЕН ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ (Ш. Мұртаза шығармашылығы бойынша)
Кілт сөздер:
рух, кейіпкер, лингвистика, лингвомәдениеттану, концептология, әдебиет, өнер, мәдениет, тарих, ұлт, мінез, философия.Аңдатпа
Қазіргі таңда концептология ғылыми бағыты лингвомәдениеттану, антропоцентристік лингвистика сияқты қазақ тіл білімінде көбірек зерттеліп жүрген өзекті мәселелердің қатарында. Аталған үш саланың негізгі зерттеу нысаналары өте ұқсас. Себебі осы тармақтардың барлығында тіл адам факторымен тығыз байланыста болып келеді.
Ұсынылып отырған мақалада қазақстандық көрнекті жазушы, қоғам қайраткері Шерхан Мұртаза шығармаларындағы «Рух» концептісі зерттеліп қарастырылады. Автор аталған концептінің жан-жақтылығын және оның өз шығармашылығындағы маңыздылығын көрсетіп отырады.
Мақаланың мақсаты – тілдік тұлғаның көркем дүниелеріндегі «Рух» концептісінің әртүрлі семантикалық реңктер мен субтекстерге қалай ие болатынын және оның сюжеттердің дамуы мен кейіпкерлердің өзіндік сипаттамаларына қаншалықты және қалай әсер ететінін талдау.
Қазақ тіл білімінде шындық болмыс туралы білімдер жиынтығының тілдегі көрінісі – ғаламның тілдік бейнесі. Осыған байланысты кез келген тілдің өзіне ғана тән ерекшелігін көрсететін концептілері болатыны белгілі. Мақаланың негізгі міндеті сол – зерттеу объектісіне айналып отырған тілдік тұлғаның шығармаларындағы «Рух» концептісінің қандай ақпараттық, мәдени реңктерге ие болуын айқындау. Нақтылап айтатын болсақ, ғылыми мақалада автордың ұлттық ерекше дүниетанымындағы бұл концептінің қолданылу аясын талдадық.
Зерттеу мақаласы Шерхан Мұртазаның қазақстандық тарих пен мәдениетті білдіру үшін осы концептіні қалай қолданатынына назар аудара отырып, «Рухтың» адам баласының ұлттық бірегейлігімен, өнерімен, тілімен, табиғатымен және рухани дүниесімен байланысы туралы мәселені көтереді.
Мақаланың ғылыми-практикалық маңыздылығы - кейіпкерлердің ішкі әлемін талдау мен олардың рухани ізденістеріндегі «Рух» концептісінің берілуін айқындап беру. Ғылым әлемінде «концепт» термині тек лингвистиканың ғана емес, сонымен қатар философия, психология тәрізді іргелі ғылым салаларының негізгі терминдерінің бірі болып табылады. Осыған байланысты, Шерхан Мұртазаның шығармашылығындағы «Рух» концептісін зерттеу оның адам жан-дүниесін жасаудағы суретшілік қыры және философ ретіндегі өзіндік шеберлігін, сондай-ақ осы тақырыптың тілдік, әдеби және мәдени пікірталас контексіндегі маңыздылығын айқындап беру.
Зерттеудің материалы ретінде Ш. Мұртазаның көркем шығармалары алынды.
Мақаланы әдебиеттанушылар мен лингвист мамандарға қосымша ретінде пайдалануға болады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Шалбаева А. Жақсылық пен жамандық концептілерінің танымдық көрінісі: филол. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 2010. – 31 б.
Марков Д. Проблемы теории социалистического реализма. – М.: Художественная литература, 1978. – 413 c.
Есинбаева Ж. Ғылыми-көпшiлiк стиль: дискурстық, тiлдiк-стильдiк талдау: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2009. – 178 б.
Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М.: Искусство, 1976. – 367 с.
Шукшин В. Вопросы самому себе. – М.: Молодая гвардия, 1977. – 387 с.
Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Fылым, 1997. – 272 б.
Нерознак В.П. Теория словестности старая и новая парадигмы / Русская словесность. От теории словесности к структуре текста. Антология / Под общ. ред В.П. Нерознака. – М.: Академия, 1997. – 320 с.
Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982. – 148 б.
Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2005. – 24 б.
Мұртаза Ш. Ай мен Айша: Роман-дилогия. – Астана: Елорда, 2000. – 393 б.
Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 434 б.
Смагулова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Білім, 1998. – 196 б.
Оразбек М. Көркем прозадағы шығармашылық тұлға мен авторлық позициясының арақатынасы (1980-2000 жылдар бойынша): филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2007. – 42 б.
Қожахмет А.Қ., Хусаинова Л.М. Лингвистикалық зерттеулердегі мәтін және дискурс теориясы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №2 (128). – Б. 178–189. https://doi.org/10.47526/2023-2/2664-0686.14
REFERENCES
Shalbayeva A. Jaksylyk pen jamandyk konceptilerinin tanymdyk korinisi: filol. gyl. dok. ... avtoref. [Cognitive reflection of the concepts of good and evil: abstract]. – Almaty, 2010. – 31 b. [in Kazakh]
Markov D. Problemy teorii sotcialisticheskogo realizma [Problems of the theory of Socialist realism]. – M.: Hudojestvennaia literatura, 1978. – 413 s. [in Russian]
Esinbaeva J. Gylymi-kopshilik stil: diskurstyq, tildik-stildik taldau: filol. gyl. kand. ... diss. [Popular science style: discursive, language-style analysis: diss.]. – Almaty, 2009. – 178 b. [in Kazakh]
Losev A. F. Problema simvola i realisticheskogo iskusstva [The symbol problem and realistic art]. – M.: Iskusstvo, 1976. – 367 s. [in Russian]
Shukshin V. Voprosy samomu sebe [Questions to yourself]. – M.: Molodaia gvardia, 1977. – 387 s. [in Russian]
Mankeeva J. Madeni leksikanin ulttyq sipaty [National character of cultural vocabulary]. – Almaty: Gylym, 1997. – 272 b. [in Kazakh]
Neroznak V. P. Teoria slovestnosti staraia i novaia paradigmy. Russkaia slovestnost. Ot teorii slovestnosti k structure teksta. Antologia [The theory of literature old and new paradigms / Russian literature. From the theory of literature to the structure of the text. Anthology] / Pod obsh. red V.P. Neroznaka. – M.: Akademia, 1997. – 320 s. [in Russian]
Maitanov B. Kazakh prozasyndagy zamandas beinesi [The image of a contemporary in Kazakh prose]. – Almaty: Gylym, 1982. – 148 b. [in Kazakh]
Kushtaeva M.T. Tary konceptisinin semanticalyc kurylymy lingvomadeni mazmuny: fil. gyl. kand. … aftoref. [Semantic structure and linguocultural content of the concept of “millet”: abstract]. – Almaty, 2005. – 24 b. [in Kazakh]
Murtaza Sh. Ai men Aisha: roman-dilogia [The moon and Aisha: a novel-dilogy]. – Astana: Elorda, 2000. – 393 b. [in Kazakh]
Abdezuly K. Tarih jane tagdyr [History and fate]. – Almaty: Kazygurt. 2004. – 434 b. [in Kazakh]
Smagulova G.N. Magynalas frazeologizmderdin ulttyq-madeni aspektileri [National and cultural aspects of semantic phraseology]. – Almaty: Bilim, 1998. – 196 b. [in Kazakh]
Orazbek M. Korkem prozadagy shygarmashylyq tulga jane aftorlyq poziciasynyn araqatynasy (1980–2000 jyldar boiynsha): filol. gyl. kand. ... avtoref. [The ratio of creative personality and author's position in artistic prose (by 1980–2000): abstract]. – Almaty, 2007. – 42 b. [in Kazakh]
Kojahmet A.K., Husainova L.M. Lingvistikalyq zertteulerdegi matin jane diskurs teoriasy [Text and discourse theory in linguistic research] // Iassaui universitetinin habarshysy. – 2023. – №2 (128). – B. 178–189. https://doi.org/10.47526/2023-2/2664-0686.14 [in Kazakh]
