Қазіргі кезеңдегі когнитивті лингвистиканың өзекті мәселелері
Кілт сөздер:
когнитивтік лингвистика, тіл білімінің мәселелері, ғылыми сала, таным теориясы, ерекшеліктері, өзара байланысы.Аңдатпа
Бұл мақала тіл білімінің дамып келе жатқан, сонымен қатар қайшылықты да
талас тудыратын ғылыми саласы – когнитивтік лингвистиканың қалыптасуының тарихиғылыми алғы шарттарын зерттеуге арналған. Осы білім саласындағы зерттеудің мақсаттары,
объектісі мен пәні қазақ және шетел тіл білімі ғалымдарының когнитивтік-бағдарлы
еңбектері негізінде қалыптасқан теориялық және әдістемелік принциптермен анықталады.
Қазақ зерттеушілері арасында кеңінен танымал болып келе жатқан когнитивтік
лингвистикасының зерттеушілік дәстүрлерінің жалғасы атап өтіледі. Зерттеудің теориялық
және ғылыми негізін фреймдік және концептуалды семантика, прототиптік семантика,
өзектілік теориясы (немесе лингвистикалық екпін), когнитивтік модельдер теориясы және
когнитивтік метафора, психикалық кеңістіктер теориясы сияқты лингвистикалық салалар
құрайды.
Басқа тілдік топтармен салыстырғанда ағылшын тілінің мәселелеріне ерекше көңіл
бөлінеді, бұл тіл жүйесін зерттеудегі дәстүрлі тәсілдерге сүйенетін лингвистерде
қиындықтар туғызады. Ағылшын тіліндегі предлогтарды, модальдық етістіктерді
қолданудағы анықталған ерекшеліктер, жіктік жалғауларды қолдану, дауыс категориясы,
шақ, аспект, көңіл-күй, сондай-ақ шақтарды үйлестірудегі кейбір қиындықтар зерттеушілерді
лингвокогнитивтік әдістерді қолдану қажеттілігіне әкеледі.
Зерттеудің дәлелді артықшылығы ретінде тіл мен ойлау, таным процесі арасында тығыз
және күрделі байланысты орнату қабылданады. Талдау нәтижесінде алынған деректер
логикалық, дедуктивті, салыстырмалы лингвистикалық зерттеу әдістеріне негізделген.
Заманауи когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелерін бағалау үшін қолданылатын
құралдар қолданбалы мәнге ие болуы мүмкін және халықаралық ғылыми қауымдастықтарда
тілдерді оқыту тәсілдерін жетілдіру үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл зерттеудің ғылымитәжірибелік маңыздылығы сәйкестендіру мүмкіндіктерін жүзеге асырудың мүмкін жолдарын
іздестіруде, сондай-ақ осы ғылыми саланы одан әрі дамытудың өзекті қажеттілігін
көрсететін ең өзекті мәселелерді жан-жақты зерттеуде жатыр.
Әдебиеттер тізімі
Касевич В. Когнитивная лингвистика: В поисках идентичности. – М.: Языки славянской
культуры, 2013. – Litres, 2022. – 192 с.
Оразалиева Э.Н. Когнитивная лингвистика: научная монография. – Алматы: Ан Арыс, 2017. –
б.
Филлмор Ч. Фреймы и семантика понимания // В кн. Новое в зарубежной лигвистике. Вып. 23.
Когнитивные аспекты языка. – М.: Прогресс, 2018. – С. 52–92.
Шахметова Н.А., Самсенова Г.С. Актуальные проблемы языкознания: когнитивная природа
метафоры. – Павлодар: Кереку, 2018. – 158 с.
Rosch E. Cognitive representations of semantic categories // Journal of experimental psychology:
General. – 2005. – Т. 104. – №3. – P. 192–233.
Fillmore C. J., Geeraerts D. Cognitive linguistics: basic readings. – Berlin: Mouton de Gruyter, 2006. –
p.
Болдырев Н. Н., Виноградова С. Г. Сложное предложение и его метакогнитивное
моделирование // Вопросы когнитивной лингвистики. – 2016. – №1 – С. 18–36.
Беседина Н.А. Межуровневое взаимодействие в языке как проблема когнитивной лингвистики //
Международный конгресс по когнитивной лингвистике. – 2008. – С. 58–61.
Выготский Л.С. Теория когнитивного развития. – М.: Педагогика-Пресс, 2017. – 480 c.
Котельникова Е.В. Актуализация моделей когнитивной лингвистики в англоязычном научноинновационном дискурсе: дис. .... канд. филол. наук. – М., 2013. – 205 с.
Болдырев Н.Н. Когнитивная семантика. Введение в когнитивную лингвистику. – Тамбов:
Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина, 2014. – 236 с.
Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику. 7-е изд. – М.: ФЛИНТА, 2016. – 296 с.
Кубрякова Е.С. Размышления о судьбах когнитивной лингвистики на рубеже веков // Вопросы
филологии. – 2009. – №1 (7). – С. 28–34.
Ерназарова З.Ш. Етістіктің шақ категориясы: семантика-когнитивтік талдау // ҚазҰУ
хабаршысы. Филология сериясы. – 2016. – №2. – Б. 121–125.
Гиздатов Г.Г. Типология и динамика когнитивных моделей в речевой деятельности
(психолингвистический аспект): дис. ... док. филол. наук. – Алматы, 1999. – 293 с.
Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика. – М.: АСТ Восток-Запад, 2017. – 314 с.
Сабитова З.К. Новые лингвистические направления ХХ–XXI вв. // Язык и метод: Русский язык в
лингвистических исследованиях XXI века. – М., 2012. – С. 347–360.
Ахметжанова З.К., Мусатаева М.Ш. Актуальные проблемы лингвокогнитологии и
лингвокультурологии: монография. – Алматы: PrintS, 2013. – 132 с.
Әмірoв Ә.Ж., Құлжaнoвa Р.Б., Дoсaнoв Б.И., Исаева Ж. Тeрминoлoгиялық үрдістeрдің тілдік
фaктoрлaры // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – №4 (118). – Б. 271–282.
Сабитова З.К. Словарь евразийской лингвокультуры Казахстана. – Алматы: Қазақ университеті,
– 187 с.
Жаркынбекова Ш.К. Языковая концептуализация цвета в казахском и русском языках: дис. ...
док. филол. наук. – Алматы, 2004. – 265 с.
Туманова А.Б. Языковая картина мира в художественном дискурсе писателя-билингва: дис. ...
канд. филол. наук. – М., 2008. – 176 с.23. Амалбекова М.Б. Феномен билингвальной личности публициста (лингвокогнитивный и
сопоставительный аспекты): автореф. ... док. филол. наук. – Астана, 2010. – 40 с.
Kasevich V. Kognitivnaia lingvistika: V poiskah identichnosti [Cognitive Linguistic]. – M. Iazyki
slavianskoi kultury, 2013. – Litres, 2022. – 192 s. [in Russian]
Orazalieva E.N. Kognitivnaia lingvistika [Cognitive Linguistic]: nauchnaia monografia. – Almaty: An
Arys, 2017. –312 b. [in Russian]
Fillmor Ch. Freimy i semantika ponimania [Frames and semantics of understanding] // Novoe v
zarubejnoi ligvistike. Vyp. 23. Kognitivnye aspekty iazyka. – M.: Progress, 2018. – S. 52–92. [in
Russian]
Shahmetova N.A., Samsenova G.S. Aktualnye problemy iazykoznania: kognitivnaia priroda metafory
[Current problems of linguistics: the cognitive nature of metaphor]. – Pavlodar: Kereku, 2018. – 158 s.
[in Russian]
Rosch E. Cognitive representations of semantic categories // Journal of experimental psychology:
General. – 2005. – T. 104. – №3. – P. 192–233.
Fillmore C. J., Geeraerts D. Cognitive linguistics: basic readings. – Berlin: Mouton de Gruyter, 2006. –
p.
Boldyrev N.N., Vinogradova S.G. Slojnoe predlojenie i ego metakognitivnoe modelirovanie [Complex
sentence and its meta-cognitive modeling] // Voprosy kognitivnoi lingvistiki. – 2016. – №1. – S. 18–36.
[in Russian]
Besedina N.A. Mejurovnevoe vzaimodeistvie v iazyke kak problema kognitivnoi lingvistiki [Interlevel
interaction in language as a problem of cognitive linguistics] // Mejdunarodnyi kongress po kognitivnoi
lingvistike. – 2008. – S. 58-61. – S. 58–61. [in Russian]
Vygotski L.S. Teoria kognitivnogo razvitia [Theory of cognitive development]. – M.: Pedagogika-Press,
– 480 s. [in Russian]
Kotelnikova E.V. Aktualizacia modelei kognitivnoi lingvistiki v angloiazychnom nauchnoinnovacionnom diskurse [Updating models of cognitive linguistics in English-language scientific and
innovative discourse]: dis. … kand. filol. nauk. – M., 2013. – 205 s. [in Russian]
Boldyrev N.N. Kognitivnaia semantika. Vvedenie v kognitivnuiu lingvistiku [Cognitive semantics.
Introduction to Cognitive Linguistics]. – Tambov: Izdatelski dom TGU im. G.R. Derjavina, 2014. –
s. [in Russian]
Maslova V.A. Vvedenie v kognitivnuiu lingvistiku [Introduction to Cognitive Linguistics]. 7-e izd. –
M.: FLINTA, 2016. – 296 s. [in Russian]
Kubriakova E.S. Razmyshlenia o sudbah kognitivnoi lingvistiki na rubeje vekov [Reflections on the fate
of cognitive linguistics at the turn of the century] // Voprosy filologii. – 2009. – №1 (7). – S. 28–34. [in
Russian]
Ernazarova Z.Sh. Etіstіktіn shaq kategoriasy: semantika-kognitivtіk taldau [Verb tense category:
semantics-cognitive analysis] // QazUU habarshysy. Filologia seriasy. – 2016. – №2. – B. 121–125. [in
Kazakh]
Gizdatov G.G. Tipologia i dinamika kognitivnyh modelei v rechevoi deiatelnosti (psiholingvisticheski
aspekt) [Typology and dynamics of cognitive models in speech activity (psycholinguistic aspect)]: dis.
… dok. filol. nauk. – Almaty, 1999. – 293 s. [in Russian]
Popova Z.D., Sternin I.A. Kognitivnaia lingvistika [Cognitive Linguistic]. – M.: AST Vostok-Zapad,
– 314 s. [in Russian]
Sabitova Z.K. Novye lingvisticheskie napravlenia XX–XXI vv. [New linguistic directions of the XX–
XXI centuries] // Iazyk i metod: Russki iazyk v lingvisticheskih issledovaniah XXI veka. – M., 2012. S.
–360. [in Russian]
Ahmetjanova Z.K., Musataeva M.Sh. Aktualnye problemy lingvokognitologii i lingvokulturologii
[Current problems of linguocognitology and linguoculturology]: monografia. – Almaty: PrintS, 2013. –
s. [in Russian] 19. Amirov A.J., Kuljanova R.B., Dosanov B.I., Isaeva J. Terminologialyq urdіsterdіn tіldіk faktorlary
[Linguistic factors of terminological trends] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2020. – №4 (118). –
B. 271–282. [in Kazakh]
Sabitova Z.K. Slovar evraziskoi lingvokultury Kazahstana [Dictionary of Eurasian linguistic culture of
Kazakhstan]. – Almaty: Qazaq universitetі, 2011. – 187 s. [in Russian]
Jarkynbekova Sh.K. Iazykovaia konceptualizacia cveta v kazahskom i russkom iazykah [Linguistic
conceptualization of color in the Kazakh and Russian languages]: dis. … dok. filol. nauk. – Almaty,
[in Russian]
Tumanova A.B. Iazykovaia kartina mira v hudojestvennom diskurse pisatelia-bilingva The linguistic
picture of the world in the artistic discourse of a bilingual writer]: dis. … kand. filol. nauk. – M., 2008. –
s. [in Russian]
Amalbekova M.B. Fenomen bilingvalnoi lichnosti publicista (lingvokognitivnyi i sopostavitelnyi
aspekty) The phenomenon of a bilingual personality of a publicist (linguocognitive and comparative
aspects)]: avtoref. … dok. filol. nauk. – Astana, 2010. – 40 s. [in Russian]
