Қазақ әдебиетіндегі шығыстық дәстүр («Мың бір түн» ертегілері негізінде)
Кілт сөздер:
классикалық шығыс әдебиеті, мотив, фольклор, поэтикалық трансформация, дастан, генезис, типология.Аңдатпа
Қазіргі заманғы салыстырмалы әдебиеттануды зерттеудің өзекті
аспектілерінің бірі – мотивтер мен мотивтер кешенін зерттеу. Қазіргі әдебиеттанушылар
мотив пен мотивтік кешенге қатты мән беріп отыр. Өйткені әдебиеттегі мотив пен мотивтік
кешен туралы зерттеулер белгілі бір әдеби кезең мен жекелеген халық әдебиетінің жалпы
әлемдік әдеби процеске әсерін көрсетеді. Әдебиеттанушылар басқа тілден аударылған
шығармалар мұндай зерттеудің өзгеше аспектісі екенін айтып жүр. Кез келген әдебиеттегі
сюжет-мотивтік репертуар осындай аударма туындылар арқылы толығады. Сондай әлем
әдебиетінің озық үлгісі ретінде танылған туынды – «Мың бір түн». Ол көптеген
халықтардың рухани өмірі мен фольклорына, жазба әдебиетіне енген. Өйткені ауыз
әдебиетінің керемет, ғажайып ескерткіштерінің ішінде «Шахрезаданың ертегілері» ең
көріктісі әрі ең көркемдік ерекшелігі жоғарысы болып саналады.
Халықтың өмірі қай кезде де оның фольклорында көрініс табады. Ертегінің этномәдени
зерттеулерге бай материал болатыны да осыдан. Ол әлемнің ұлттық бейнесінің негізгі
тұжырымдамаларын анықтауға және оның өзгерістерін қадағалауға мүмкіндік береді. Ертегі
– көптеген ғасырлар бойы әлемдік көркемөнер мәдениеті үшін өз маңызын жоғалтпай келе
жатқан дәстүрлердің және үнемі жаңарып отыратын жанрлардың бірі. Фольклорлық
ертегіден шыққан сюжеттер, мотивтер, бейнелер ұрпақтан ұрпаққа беріледі, қоғамда
қабылданған мәдени құндылықтар мен нормалардың тасымалдаушысы рөлін атқарады.
«Мың бір түн» ертегі жанрындағы бұқаралық мәдениет феноменіне айналған бірден бір
шығарма. Әлем әдебиетінде оның көптеген сюжеттері мен мотивтері кездеседі. Қазақ
әдебиеті де бұл үрдістен кенде емес.
Мақалада ортағасырлық араб энциклопедиясы «Мың бір түннің» пайда болуы мен
әлемге таралуы және оның әлем әдебиетіне әсері, соның ішінде аталмыш жинақ мотивтерінің ХІХ–ХХ ғасырлардағы қазақ әдебиетіндегі поэтикалық трансформациялануы сөз болады.Сонымен қатар «Мың бір түндегі» «Сейфүлмәлік-Бәдіғұлжамал» дастанының түрлі нұсқалары салыстырмалы-талдау әдісі арқылы зерттелген.
Әдебиеттер тізімі
Искусство повествования: Литературные исследования «Тысячи и одной ночи» / пер. с англ.
М.И. Герхард. – М.: Наука, 1984. – 455 с.
Хасен Ш. Тысяча и одна ночь: история и переводы // Филология и культура. – 2019. – №3 (53). –
Б. 56–63.
Бритвин В.Г. Собрание сказаний Востока: Тысяча и одна ночь. – М.: Вита Нова, 2022. – 512 с.
Салқынбаев М.Б. Қазақ және араб әдебиеті (Типология, генезис және аударма мәселелері). –
Астана: Астана полиграфия, 2009. – 208 б.
Липатова И.А., Назарова А.И. Сказки «Тысяча и одна ночь» как источник по истории
ментальности Востока // Вестник Чувашского Университета. – 2014. – №1. – С. 94–105.
Умарова Г., Шарабасов С. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант, 2011. – 244 б.
Сүлейменов Р.Б., Моисеев В.В. Шоқан Уәлиханов – шығыстанушы. – Алматы: Ғылым, 1985. –
б.
Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2021. – 356 б.
Әбжет Б.С. Қолжазба қорларында сақталған қазақ ертегілерін тізімге алу, жариялаудың ғылыми
маңыздылығы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2021. –№3(121). – Б. 7–15.
https://doi.org/10.47526/habarshy.v3i121.729
Саңлақ. Қалтай Мұхамеджанов туралы естеліктер. – Алматы: Атамұра, 2004. –280 б.
Iskusstvo povestvovania: Literaturnye issledovania «Tysiachi i odnoi nochi» [Narrative Art: Literary
Research “One Thousand and One Nights”] / per. s angl. M.I. Gerhard. – M.: Nauka, 1984. – 455 s. [in
Russian]
Hasen Sh. Tysiacha i odna noch: istoria i perevody [A thousand and one nights: history and
translation] // Filologia i kultura. – 2019. – №3 (53). – B. 56–63. [in Russian]
Britvin V.G. Sobranie skazani Vostoka: Tysiacha i odna noch [Collected Tales of the East: A Thousand
and One Nights]. – M.: Vita Nova, 2022. – 512 s. [in Russian]
Salkynbaev M.B. Qazaq jаne arab adebieti (Tipologia, genezis jаne audarma maseleleri) [Kazakh and
Arabic literature (Typology, genesis and translation problems)]. – Astana: Astana poligrafia, 2009. –
b. [in Kazakh]
Lipatova I.A., Nazarova A.I. Skazki «Tysiacha i odna noch» kak istochnik po istorii mentalnosti
Vostoka [Fairy tales “A Thousand and One Nights” as a source on the history of the mentality of the
East] // Vestnik Chuvashskogo Universiteta. – 2014. – №1. – S. 94–105. [in Russian]
Umarova G., Sharabasov S. Qazaq adebietinin tarihy [History of Kazakh literature]. – Astana: Foliant,
– 244 b. [in Kazakh]
Suleimenov R.B., Moiseev V.V. Shokan Ualihanov – shygystanushy [Shokan Ualikhanov is an
orientalist]. – Almaty: Gylym, 1985. – 112 b. [in Kazakh]
Kazak adebieti. Enciklopedialyq anyqtamalyq [Kazakh literature. Encyclopedic handbook]. – Almaty:
«Aruna Ltd» ZhShS, 2021. – 356 b. [in Kazakh]
Abjet B.S. Koljazba qorlarynda saqtalgan qazaq ertegilerin tizimge alu, jarialaudyn gylymi
manyzdylygy [The scientific importance of listing and publishing Kazakh fairy tales preserved in
manuscript collections] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2021. – №3(121). – B. 7–15. [in Kazakh]
https://doi.org/10.47526/habarshy.v3i121.729
Sanlaq. Qaltai Muhamedjanov turaly estelikter [Memories of Kaltai Mukhamedzhanov]. – Almaty:
Atamura, 2004. – 280 b. [in Kazakh]
