Түркі лингвомәдени кеңістігіндегі «Ана» концептісі (түркі жұртына ортақ прецедентті есімдер негізінде)
Кілт сөздер:
түркі тілдері, концепт, прецедентті есім, түркілік дүниетаным, лингвомәдениеттану, түркі әлемінің тілдік бейнесі.Аңдатпа
Түркі әлеміне қатысты зерттеулер жылдар өткен сайын қарқынды зерттелуде.
Бұл зерттеулер көне дәуірден бүгінге дейінгі тіл мен әдебиеттің, тарихтың, мәдениеттің жаңа
қырларын ашып, бір-бірімен сабақтастықта жүргізіліп келеді. Зерттеу нысанымызға айналып
отырған «Ана» концептісі тарихи әрі базалық концепт. Тарихтан күні бүгінге дейін
маңыздылығын жоймаған осы концептті репрезенттеуші түркі тілдеріндегі прецедентті
есімдердің лингвомәденитанымдық ерекшеліктерін қарастыру зерттеуіміздің өзектілігін
дәйектейді. Түркі халықтарындағы ананың маңызы мен орны ерекше. Зерттеу жүргізу үшін
алдымызға прецеденттік феномен, прецеденттік есім, концепт ұғымдарының мазмұнын аша
отырып, түркі халықтарындағы «Ана» концептісін бейнелейтін прецедентті есімдерді
анықтап, олардың прецедентті есім деңгейіне көтерілуіне негіз болған жағдаяттарды талдап
көрсету, түркі халықтарының тілдік санасындағы когнитивті базада «Анаға» қатысты орын
алған прецедентті есімдердің мазмұнын ашатын ақпараттар мен фактілерді анықтау, сондайақ, анаға қатысты прецеденттерді лингвотанымдық және лингвомәдени ерекшелігіне
байланысты жіктеу (түркі халықтарына ортақ мифтік прецеденттер, діни прецеденттер,
тарихи прецедентті есімдер) сияқты міндеттерді қойдық. Мақсатымыз жоғарыда аталған
міндеттерді орындау арқылы түркі халықтарында «Анаға» қатысты прецедентті есімдерді
анықтап, туыстас тілдер арасында салыстырмалы талдау жүргізе отырып, мәдени-танымдық
байланыстарын ашып көрсету. Зерттеу нәтижесінде түркі тілдеріндегі анықталған
прецеденттердің лингвомәденитанымдық ерекшеліктері салыстырылды. Прецедентті
есімдердің тууына ұйытқы болған жағдаяттар талданды. Сондай-ақ прецедентті есімдер
дифференциалды белгілеріне байланысты жіктелді. Түркі халықтарының түбірі бір
болғанымен, менталитеті мен мәдениетінде өзгешеліктер кездесіп тұрады, сондықтан да осы
халықтардың танымында когнитивтік базасында қалыптасқан прецеденттер олардың
мәдениеті мен танымының тілдегі көрінісін сипаттайды. Бұл өз кезегінде зерттеуіміздің
маңыздылығын көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі
Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 486 б.
Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука, 1987. – 363 с.
Гудков Д.Б., Захаренко И.В., Красных В.В., Багаева Д.В. Прецедентное имя и прецедентное
высказывание как символы прецедентных феноменов. В кн.: Язык, сознание, коммуникация: Сб.
статей / Ред. В.В. Красных, А.И. Изотов. – М.: Филология, 1997. – Вып. 1. – C. 82–103.
Кулынтаева Т.Б., Гулсевин Г. «Уақыт концептісінің циклдық» моделі // Ясауи университетінің
хабаршысы. – 2022. – №3 (125). – Б. 59–67.
Красных В.В. Система прецедентных феноменов в контексте современных исследований. В кн.:
Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей / ред. В.В. Красных, А.И. Изотов. Вып. 2. – М.: Филология,
– C. 5–13.
Нахимова Е.А. Прецедентные имена в массовой коммуникации: Монография. – Екатеринбург: Ин-т
социального образования, 2007. – 207 c.
Мадиева Г.Б. Прецедентные имена в тюркском культурном наследии. Памятники истории и культуры
Казахстана: Сб. Казахского Общества охраны памятников истории и культуры. Вып. 6 / сост. Б.Ш.
Валиханова. – Алматы, 2011. – С. 188–195.
Иманбердиева С.Қ., Егізбаева Н.Ж. Прецедентті термин және прецедентті есім // ҚазҰУ хабаршысы.
Филология сериясы. – 2015. – №2 (154). – Б. 158–165.
Немирова Н.В. Прецедентность и интертекстуальностъ политического дискурса (на материале
современной публицистики) // Лингвистика: Бюл. Урал. Екатеринбург, Т. 11. – 2004. – С. 149–154.10. Murzinova A., Tymbolova A. The national and cultural peculiarities of stereotyped precedent names (A case
study of the Kazakh, Russian, and English languages) // XLinguae. European Scientific Language Journal
registered by the Ministry of Culture of Slovak Republic. – Vol. 11, Issue 2. – 2018. – P. 705–706.
Қоңыратбаева Ж., Қалиев Ғ., Есенова Қ., т.б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 6-том. –
Алматы: Арыс, 2007. – 752 б.
Eliade Mircea. Dinler Tarihine Giriş. – İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2013. – 456 s.
Beydili C. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (1. baskı). – Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2015. – 639 s.
Arslan M. Amerikan Yerlileri ve Türk Dünyasının Kültür Varlığı Arasındaki Paralellikler // Türkler
Ansiklopedisi, 20. – Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002. – S. 1524–1549.
Кодар З. Түркі-қазақ дүниетанымындағы әйел мәселесі. – Алматы: Тамыр, 2015. – 187 б.
Древнетюркский словарь / Ред. Наделяев В.М., Насилов Д.М., Тенишев Э.Р., Щербак А.М. –
Ленинград: Наука, 1969. – 676 с.
Кашгари М. Дивану лугат ат-турк. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1288 с.
Bayat F. Türk Mitolojik Sistemi 1 (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi (3. baskı). Mitoloji
– Destan. – Ankara: Ötüken Yay, 2015. – 380 s.
Кулькибаев А. Алғашқы мұсылман хазірет Хадиша (радиаллаһу анһа). – Алматы: Көкжиек, 2020. –
б.
Лұқман сүресі. 14. [Электронды ресурс]. URL:
https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=31&ayet=14 (қаралған күні 16.01.2023)
Калиева Н., Озғамбаева Р. Паремиялар концептуалды талдау құралы ретінде // VI Халықаралық түркі
әлемі зерттеулері симпозиумы. ІІІ том. – Баку, 2019. – Б. 401–406.
Айтмұхамбет Ж. Бөрте ханым. [Электронды ресурс]. URL: https://egemen.kz/article/267309-bortekhanym (қаралған күні 15.01.2023)
Романова Т.А. Микки маус как прецедентный феномен в англоязычной культуре // Вестник
Московского государственного областного университета. Серия: Лингвистика. – 2019. – №4. – С. 64–
Ленинцева В.А., Бурукина Т.Н. Прецедентные имена китайской национальной культуры // Вестник
РУДН, серия Лингвистика. –2015. – №2. – С. 70–89.
Бубнова И.А., Подрезова Д.В. Прецедентное имя в индивидуальном языковом сознании как символ
национально-культурных ценностей // Вестник ЮУрГУ. Серия Лингвистика. – 2017. – Т. 14, №1. –
C. 69–71.
Болотина К.Э. Прецедентные феномены в языковой картине мира квебекцев // Вестник РУДН, серия
Лингвистика. – 2016. – Т. 20, №2. – 2016. – С. 61–76.
Gumiliev L. Kone turіkter [Ancient Turks]. – Almaty: Bіlіm, 1994. – 486 b. [in Kazakh]
Karaulov Iu.N. Russki iazyk i iazykovaia lichnost [Russian language and linguistic personality]. – M.:
Nauka, 1987. – 363 s. [in Russian]
Gudkov D.B., Zaharenko I.V., Krasnyh V.V., Bagaeva D.V. Precedentnoe imia i precedentnoe vyskazyvanie
kak simvoly precedentnyh fenomenov [Precedential name and precedent statement as symbols of precedent
phenomena]. V kn.: Iazyk, soznanie, kommunikacia: Sb. statei / Red. V.V. Krasnyh, A.I. Izotov. – M.:
Filologia, 1997. – Vyp. 1. – S. 82–103. [in Russian]
Kulyntaeva T.B., Gulsevin G. «Uaqyt konceptіsіnіn cikldyq» modelі [The cyclical model of the concept of
time] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2022. – №3 (125). – B. 59–67. [in Kazakh]
Krasnyh V.V. Sistema precedentnyh fenomenov v kontekste sovremennyh issledovani [The system of
precedent phenomena in the context of modern research]. V kn.: Iazyk, soznanie, kommunikacia: Sb. statei /
Red. V.V. Krasnyh, A.I. Izotov. Vyp. 2. – M.: Filologia, 1997. – S. 5–13. [in Russian]
Nahimova E.A. Precedentnye imena v massovoi kommunikacii [Precedent names in mass communication]:
Monografia. – Ekaterinburg: In-t socialnogo obrazovania, 2007. – 207 s. [in Russian]
Madieva G.B. Precedentnye imena v tiurkskom kulturnom nasledii. Pamiatniki istorii i kultury Kazahstana:
Sb. Kazahskogo Obshestva ohrany pamiatnikov istorii i kultury [Precedent names in the Turkic cultural
heritage. Monuments of history and culture of Kazakhstan]. Vyp. 6 / sost. B.Sh. Valihanova. – Almaty, 2011.
– S. 188–195. [in Russian]
Imanberdieva S.Q., Egіzbaeva N.J. Precedenttі termin jane precedenttі esіm [Precedent term and precedent
name] // QazUU habarshysy. Filologia seriasy. – 2015. – №2 (154). – B. 158–165. [in Kazakh]9. Nemirova N.V. Precedentnost i intertekstualnost politicheskogo diskursa (na materiale sovremennoi
publicistiki) [Precedent and intertextuality of political discourse (based on the material of modern
journalism)] // Lingvistika: Biul. Ural. Ekaterinburg, T. 11. – 2004. – S. 149–154. [in Russian]
Murzinova A., Tymbolova A. The national and cultural peculiarities of stereotyped precedent names (A case
study of the Kazakh, Russian, and English languages) // XLinguae. European Scientific Language Journal
registered by the Ministry of Culture of Slovak Republic. – Vol. 11, Issue 2. – 2018. – P. 705–706.
Qonyratbaeva J., Qaliev G., Esenova Q. t.b. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary
language]. On bes tomdyq. 6-tom. – Almaty: Arys, 2007. – 752 b. [in Kazakh]
Eliade Mircea. Dinler Tarihine Giriş [Introduction to the History of Religions]. – İstanbul: Kabalcı Yayınevi,
– 456 s. [in Turkish]
Beydili C. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük [Encyclopedic Dictionary of Turkish Mythology] (1. baskı).
– Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2015. – 639 s. [in Turkish]
Arslan M. Amerikan Yerlileri ve Türk Dünyasının Kültür Varlığı Arasındaki Paralellikler [“Parallels
Between the Cultural Heritage of Native Americans and the Turkish World”] // Türkler Ansiklopedisi, 20. –
Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002. – S. 1524–1549. [in Turkish]
Kodar Z. Turkі-qazaq dunietanymyndagy aiel maselesі [The problem of women in the Turkic-Kazakh
worldview]. – Almaty: Tamyr, 2015. – 187 b. [in Kazakh]
Drevnetiurkski slovar Ancient Turkic dictionary / Red. Nadeliaev V.M., Nasilov D.M., Tenishev E.R.,
Sherbak A.M. – Leningrad: Nauka, 1969. – 676 s. [in Russian]
Kashgari M. Divanu lugat at-turk [Divan lugat at-turk]. – Almaty: Daik-Press, 2005. – 1288 s. [in Kazakh]
Bayat F. Türk Mitolojik Sistemi 1 (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi (3. baskı). Mitoloji
– Destan [Turkish Mythological System 1 (Turkish Mythology in Ontological and Epistemological Context
(3. printing). Mythology - Epic]. – Ankara: Ötüken Yay, 2015. – 380 s. [in Turkish]
Kulkibaev A. Algashqy musylman hazіret Hadisha (radiallaһu anһa) [The first Muslim Hazrat Khadija]. –
Almaty: Kokjiek, 2020. – 112 b. [in Kazakh]
Luqman suresі. 14. [Electronic resource]. URL:
https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=31&ayet=14 (date of access 16.01.2023) [in
Kazakh]
Kalieva N., Ozgambaeva R. Paremialar konceptualdy taldau quraly retіnde [Paremies as a conceptual
analysis tool] // VI Halyqaralyq turkі alemі zertteulerі simpoziumy. ІІІ tom. – Baku, 2019. – B. 401–406. [in
Kazakh]
Aitmuhambet J. Borte hanym [Mrs. Borte]. [Electronic resource]. URL: https://egemen.kz/article/267309-
borte-khanym (date of access 15.01.2023) [in Kazakh]
Romanova T.A. Mikki maus kak precedentnyi fenomen v angloiazychnoi kulture [Mickey Mouse as a
precedent phenomenon in English-speaking culture] // Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo oblastnogo
universiteta. Serija: Lingvistika. – 2019. – №4. – S. 64–71. [in Russian]
Leninceva V.A., Burukina T.N. Precedentnye imena kitaiskoi nacionalnoi kultury [Precedent names of
Chinese national culture] // Vestnik RUDN, seria Lingvistika. – 2015. – №2. – S. 70–89. [in Russian]
Bubnova I.A., Podrezova D.V. Precedentnoe imia v individualnom iazykovom soznanii kak simvol
nacionalno-kulturnyh cennostei [The precedent name in the individual linguistic consciousness is a symbol
of national and cultural values] // Vestnik IuUrGU. Seria Lingvistika. – 2017. – T. 14, №1. – C. 69–71. [in
Russian]
Bolotina K.E. Precedentnye fenomeny v iazykovoi kartine mira kvebekcev [Precedent phenomena in the
linguistic picture of the world of Quebecers] // Vestnik RUDN, seria Lingvistika. – 2016. – T. 20, №2. –
– S. 61–76. [in Russian]
