Поэзия мен батырлық эпос генезисі
Кілт сөздер:
поэзия, эпос, генезис, қазақ ауыз әдебиеті, батырлық жыр, бақсы, жырау.Аңдатпа
Мақалада поэзияның шығу тегіне ғылыми талдау жасалады. Осы мәселеге
қатысты әр кездері жарық көрген еңбектердегі пікірлерді ғылыми сараптан өткізіп, жалпы
өнердің пайда болуындағы ортақ заңдылықтар талданған. Өнер, оның ішінде поэзияның
туып, қалыптасуына алғышарт болған ерте дәуірдегі адамдардың күнкөріс қажеттіліктері
мен қиялдауының көрінісіне байланысты ғалымдардың зерттеулеріндегі мәліметтерге
сүйеніп, ой түйіндейді. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі ұжымдық еңбек қимылдары,
табиғаттың тылсым күштерінен үрейлену нәтижесіндегі рәсімдер, аңшыларды аттандыру
ырымдары, түрлі зиянкестерді аластау кезеңіндегі іс-әрекеттер би мен әуездің ырғағын
тудырғандығы ғылыми тұжырымдалады. Уақыт өте келе бұл ырғақтар мен әуездер
поэзияның бастапқы үлгілерін дүниеге алып келді деген қорытынды жасалады.
Қазақ батырлық эпосының генезисін өлеңнің пайда болуымен байланыстырады.
Аңшыларға арналған мадақ өлеңдер, ілкі дәуірдегі ерлік жорықтарды бейнелейтін поэзия
түрлері бергі замандарда эпостық жырлардың тууына негіз болған. Толыққанды
қаһармандық эпостың қалыптасуына дейінгі кезеңдерге ғылыми болжам жасалады.
Алғашқы поэзия үлгілері мен батырлық эпосты тудырушы тұлғаларға қатысты
еңбектерге талдау жүргізілген. Қазақ фольклорындағы бақсы мен жырау типінің пайда
болып, қалыптасу тарихына байланысты тұжырымдар сараланған. Бақсылық пен жыраудың
батырлық эпостың қалыптасуы мен дамуына қатысы жан-жақты талданып, ғылыми
түйінделеді.
Әдебиеттер тізімі
Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2013. – 206 б.
Евсеев В.Я. Исторические основы карело-финского эпоса. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1960. – 341 с.
Плеханов Г.В. Искусство и литература. Т. 2. – М.: Гослитиздат, 1958. – 667 с.
Жирмунский В.М. Теория стиха. Введение в метрику. – М.: Ленанд, 2023. – 319 с.
Плисецкий М.М. Историзм русских былин. – М.: Высшая школа, 1962. – 240 с.
Косвен М.И. Очерки по истории первобытной культуры. – М.: Изд-во АН СССР, 1953. – 214 с.
Аристотель. Этика. Политика. Риторика. Поэтика. Категории. – Минск: Литература, 1998. –
с.
Пропп В.Я. Русский героический эпос. – М.: Миф, 2023. – 800 с.
Өмірәлиев Қ. XV–XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Павлодар: Торайғыров атындағы
университет, 2010. – 305 б.
Тұрсынов Е. Қазақ әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – Алматы: Ғылым, 1976. –
б.
Бартольд В. Сочинения. Том V. – М.: Наука, 1968. – 194 с.
Қазақ әдебиетінің тарихы. І том, 1-кітап. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым. Академиясының баспасы,
– 368 б.
Формозов А. Памятники первобытного искусства. – М.: Наука, 1966. – 136 с.
Смирнова Н.С. Казахская народная поэзия. – Алма-Ата: Наука, 1967. – 134 с.
Исмайылов Е. Ақындар. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1956. – 340 б.
Айымбетов К. Каракалапкские народные сказители: Автореф. дисс. ... док. филол. наук. –
Ташкент, 1965. – 28 б.
Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
Сманов Б.Ө., Абдимомынов Е.Б., Куттыбаев Ш.Д. Қазақ поэзиясының генезисі мен эволюциялық
даму жолдары (көне дәуірден ХХ ғасырға дейін) // Абай атындағы ҚазҰПУ-дың хабаршысы,
«Филология» сериясы. – 2020. – №4 (74). – Б. 306–313.
Ибраев Ш. Түркі эпосының поэтикасы мен типологиясы (қазақ батырлық жырлары негізінде). –
Астана: Сарыарқа, 2012. – 333 б.
Қоңыратбай Т.Ә., Қоңыратбай Қ. Өткен дәуір ойшылдары қаһармандық эпостың танымдық
табиғаты туралы // Ясауи унверситетінің хабаршысы. – 2021. – №1 (119). – Б. 183–197.
Baitursynov A. Adebiet tanytqysh. Zertteuler men olender [Literary critic. Research and poems]. –
Almaty: Atamura, 2013. – 206 b. [in Kazakh]
Evseev V.Ia. Istoricheskie osnovy karelo-finskogo eposa [Historical foundations of the Karelian-Finnish
epic]. – M.-L.: Izd. AN SSSR, 1960. – 341 s. [in Russian]
Plehanov G.V. Iskusstvo i literatura [Art and Literature]. T. 2. – M.: Goslitizdat, 1958. – 667 s. [in
Russian]
Jirmunski V.M. Teoria stiha. Vvedenie v metriku [Verse Theory. Introduction to Metrics]. – M.:
Lenand, 2023. – 319 s. [in Russian] 5. Plisecki M.M. Istorizm russkih bylin [Historicism of Russian epics]. – M.: Vysshaia shkola, 1962. – 240
s. [in Russian]
Kosven M.I. Ocherki po istorii pervobytnoi kultury [Essays on the history of primitive culture]. – M.:
Izd-vo AN SSSR, 1953. – 214 s. [in Russian]
Aristotel. Etika. Politika. Ritorika. Poetika. Kategorii [Arıstotel. Ethics. Politics. Rhetoric. Poetics.
Categories]. – Minsk: Literatura, 1998. – 1392 s. [in Russian]
Propp V.Ia. Russki geroicheski epos [Russian heroic epic]. – M.: Mif, 2023. – 800 s. [in Russian]
Omіraliev Q. XV–XIX gasyrlardagy qazaq poeziasynyn tіlі [The language of Kazakh poetry of the XV–
XIX centuries]. – Pavlodar: Toraigyrov atyndagy universitet, 2010. – 305 b. [in Kazakh]
Tursynov E. Qazaq adebietіn jasaushylardyn baiyrgy okіlderі [Indigenous representatives of the creators
of Kazakh literature]. – Almaty: Gylym, 1976. – 200 b. [in Kazakh]
Bartold V. Sochinenia [Essays]. Tom V. – M.: Nauka, 1968. – 194 s. [in Russian]
Qazaq adebietіnіn tarihy [History of Kazakh literature]. І tom, 1-kіtap. – Almaty: Qazaq SSR Gylym.
Akademiasynyn baspasy, 1948. – 368 b. [in Kazakh]
Formozov A. Pamiatniki pervobytnogo iskusstva [Monuments of primitive art]. – M.: Nauka, 1966. –
s. [in Russian]
Smirnova N.S. Kazahskaia narodnaia poezia [Kazakh folk poetry]. – Alma-Ata: Nauka, 1967. – 134 s.
[in Russian]
Ismaiylov E. Aqyndar [Poets]. – Almaty: Qazaqtyn memlekettіk korkem adebiet baspasy, 1956. – 340
b. [in Kazakh]
Aiymbetov K. Karakalapkskie narodnye skaziteli [Karakalpak folk storytellers]: Avtoref. diss. ... dok.
filol. nauk. – Tashkent, 1965. – 28 b. [in Russian]
Auezov M. Adebiet tarihy [History of literature]. – Almaty: Ana tіlі, 1991. – 240 b. [in Kazakh]
Smanov B.O., Abdimomynov E.B., Kuttybaev Sh.D. Qazaq poeziasynyn genezisі men evoliucialyq
damu joldary (kone dauіrden XX gasyrfa deiіn) [Genesis and evolutionary ways of development of
Kazakh poetry (from ancient times to the XX century)] // Abai atyndagy QazUPU-dyn habarshysy,
«Filologia» seriasy. – 2020. – №4 (74). – B. 306–313. [in Kazakh]
Ibraev Sh. Turkі eposynyn poetikasy men tipologiasy (qazaq batyrlyq jyrlary negіzіnde) [Poetics and
typology of the Turkic epic (based on Kazakh heroic songs)]. – Astana: Saryarqa, 2012. – 333 b. [in
Kazakh]
Qonyratbai T.A., Qonyratbai Q. Otken dauіr oishyldary qaһarmandyq epostyn tanymdyq tabigaty turaly
[Thinkers of the Past on the Cognitive Essence of the Heroic Epic] // Iasaui unversitetіnіn
habarshysy. – 2021. – №1 (119). – B. 183–197. [in Kazakh]
