АЛАШ КӨСЕМІ А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛІМІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАРЫ
Кілт сөздер:
қазақ жазуы, дауыссыз дыбыс, фонема, қазақ тілінің дыбыстар жүйесі, емле, жазу, Ахмет Байтұрсынұлы.Аңдатпа
Мақалада А. Байтұрсынұлының қазақ тілі дыбыстарының, оның ішінде дауыссыздардың жалпы сипаты, емлесі, орфографиясы, дыбыстарды дұрыс таңбалау туралы ғылыми тұжырымдары талданады. 1910–1927 жылдардағы дауыссыз дыбыстардың жіктелімі, әліпбидегі орналасу реті, әр дыбыстың фонемалық мәні және оны көрсетуде қолданылған тілдік әдіс-тәсілдер, ғалымның қазақ тілі дыбыстық жүйесіне сәйкес олардың графикалық бейнесін реформалау нәтижелері және оның «Тіл – құрал», «Оқу құралы», «Тіл жұмсар» еңбектеріндегі теориялық-әдістемелік тұрғыдан берілуі туралы тұжырымдар ұсынылады. Оның басты себебі араб және өзге түркі тілдерінің экспанциясына түспеу екені сенімді деректер мен ғылыми дәйектер арқылы беріледі.
1912 жылдан бастап жарыққа шыққан «Тіл – құрал», «Оқу құралы», «Сауат ашқыш», «Тіл жұмсар» еңбектерін негізге ала отырып, ғалымның дауыссыз дыбыстардың жүйесін сингормонзм, ассимиляция, диссимиляция жолдары негізінде дауыссыздан аяқталатын сөздерге қосымшаның кездейсоқ жалғанбағандығы, арабграфикалы қазақ әліпбиі мен емлесін түзуде фонетикалық принципті басшылыққа алғандығы анықталды.
А. Байтұрсынұлының қазақтың дыбыстық ерекшелігін ғалым ретінде, тіл жанашыры ретінде «әр дыбыстың лексикалық, морфемалық мағыналарын ажырататып тұратын дыбыстық бірліктер еді» деп айтуы қазіргі тіл біліміндегі фонема ұғымын меңзеп тұрғандығы жайында ой өрбиді. Қ, к, ғ, г, ш дауыссыз дыбыстарының дыбыстық ерекшелігін, құрылымын, жасалу жолын, фонемалық мәнін анықтау үшін ауыз-қуыс мүшелері арқылы, есту, айту сәттерін пайдаланып, төл дыбыстардың жүйесін анықтағандығы ғылыми тұрғыдан талданады.
Мақала тұжырымдарының практикалық мәні тілші, ахметтанушы, әдебиеттанушы және өзге де оқырман үшін өзекті.
Әдебиеттер тізімі
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
Маралбек Е. А.Байтұрсынұлының дыбыстарды жіктеу туралы мақаласы. [Электронды ресурс]. URL: https://malim.kz/article/sports/baitursynulynyn-dybystardy-zikteu-turaly-maqalasy-15159 (қаралған күні 28.05.2021)
Жүнісбек Ә. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Абзал-Ай, 2018. – 368 б.
Уәли Н. Графика. Орфография. Орфоэпия. – Алматы: Сардар, 2018. – 250 б.
Момынова Б. «Қазақ» газеті (1913–1918): әліпби, емле ерекшеліктері және лексика-грамматикасы. – Алматы: Қазақ тілі, 2022. – 256 б.
Омарұлы Е. Қазақ тілінің дыбыстары // Жаңа мектеп. – 1927. – №2(17). – Б. 61–67.
ХХ ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер / Құрастырған О. Жұбаева. – Алматы: Қазығұрт, 2013. – 664 б.
Жұмабаева Ә., Құрман Н. «Атамұра» баспасы: Ахмет Байтұрсынұлы «Әліппесінің» алтын белдеуі – дыбысты әдіс // «Білімді ел» республикалық қоғамдық-саяси газет. – 16 наурыз, 2021.
Қазақ білімпаздарының тұңғыш сіиезі / Баспаға дайындаған Ш. Құрманбайұлы. – Алматы: Ел-Шежіре, 2005. – 144 б.
Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 384 б.
REFERENCES
Baitursynov A. Til tagylymy [Language lessons]. – Almaty: Ana tili. – 448 b. [in Kazakh]
Maralbek E. A. Baitursynulynyn dybystardy jikteu turaly maqalasy Article by A. Baitursynov on the classification of sounds. [Electronic resource]. URL: https://malim.kz/article/sports/baitursynulynyn-dybystardy-zikteu-turaly-maqalasy-15159 (qaralgan kunі 28.05.2021) [in Kazakh]
Junisbek A. Qazaq til biliminin maseleleri Problems of Kazakh linguistics. – Almaty: Abzal-Ai, 2018. – 368 b. [in Kazakh]
Uali N. Grafika. Orfografia. Orfoepia. Graphics. Spelling. Orthoepy. – Almaty: Sardar, 2018 – 250 b. [in Kazakh]
Momynova B. «Qazaq» gazeti (1913–1918): alipbi, emle erekshelikteri jane leksika-grammatikasy Newspaper “Kazakh” (1913–1918): alphabet, spelling features and vocabulary and grammar. – Almaty: Qazaq tili, 2022. – 256 b. [in Kazakh]
Omaruly E. Qazaq tilinin dybystary Sounds of the Kazakh language // Jana mektep. – 1927. – №2(17). – B. 61–67. [in Kazakh]
ХХ gasyr basyndagy qazaq tili jonindegi zertteuler Research on the Kazakh language at the beginning of the XX century / Qurastyrgan O. Jubaeva. – Almaty: Qazygurt, 2013. – 664 b. [in Kazakh]
Jumabaeva A., Kurman N. «Atamura» baspasy: Ahmet Baitursynuly «Alippesinin» altyn beldeui – dybysty adis Publishing house “Atamura”: the golden belt of Akhmet Baitursynov's “Alphabet” – sound method // «Bilimdi el» respublikalyq qogamdyq-saiasi gazet. – 16 nauryz, 2021. [in Kazakh]
Qazaq bilimpazdarynyn tungysh siezi The first congress of Kazakh educators / Baspaga daiyndagan Sh. Qurmanbaiuly. – Almaty: El-shejire, 2005. – 144 b. [in Kazakh]
Baitursynuly A. Alty tomdyq shygarmalar jinagy Collection of works in six volumes. – Almaty: El-shejire, 2013. -384 b. [in Kazakh]
