ОРХОН ӘЛІПБИІ ГРАФЕМАЛАРЫН ДЫБЫСТАУДЫҢ ОҢТАЙЛЫ НҰСҚАСЫ
Кілт сөздер:
орхон жазуының әліпбиі, оңтайлы нұсқа, әліпби, көне түрік жазуы.Аңдатпа
Бұл мақалада Орхон әліпбиін студенттерге үйрету барысында графемаларды дыбыстаудың оңтайлы нұсқасы ұсынылады. ХІХ ғасырдың соңында ұлы түркітанушы ғалым В.Томсеннің бірнеше ғасырдан бері құпия болып келген сына жазудың құпиясын ашып, оның кілтін әлемге жариялады. Осы көне түрік рунасының кілті саналып келген В.Томсеннің Орхон жазуының әліпбиі күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Вилгельм Томсеннің жаңалығынан соң Орхон әліпбиін және жазуын зерттеушілер қатары өсті. Бүгінге дейін В. Радлов, С.У. Ремезов, П.М. Мелиоранский, В. Бартольд, А.Н. Бернштам, С.Е. Малов, С.Е. Киселев, И.А. Батманов, Х.Н. Оркун, В.Банг, В.Л. Котвич, Г.И. Рамстед және т.б. әлемнің атақты ғалымдарының есімі аталып келеді. Ал, еліміздің ғалымдарынан алғашқылардың бірі болып көне түрік тілін зерттеген Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, М. Жолдасбеков, А. Аманжолов, Ә. Қайдар, С. Хасанова және т.б. есімін атауға болады. Қазіргі таңда бұл саланы Қ. Сартқожаұлы, Қ. Салғараұлы, Б. Орынбай, Н. Базылхан, М. Ескеева, А. Салқынбай, А.К. Қайыржанов, Г. Сағидолла сынды және т.б. ғалымдар терең зерттеп жүр. Орхон жазуының кілтін тапқан В. Томсен Орхон әліпбиі 38 таңбадан құралатынан жариялап, Түркі әлемі үшін Ұлы жаңалық ашты. В. Радлов және т.б. еуропалық ғалымдар, сонымен қатар отандық Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, С. Хасанова және т.б. білім адамдары ғалым В. Томсеннің әліпби құрылымымен түрлі оқу құралдары мен оқулықтар жазып қалдырды. Қазіргі таңда ЖОО-ның филолог студенттері Орхон жазуы әліпбиін үйретуде таңбаларды дыбыстаудың алғашқы нұсқасын (В.Томсен, 1893) қолданады. Графемаларды дыбыстаудың біз ұсынатын оңтайлы нұсқасы, В.Томсен құрған әліпбиді филолог студенттердің оңай үйренуіне мүмкіндік береді.
Әдебиеттер тізімі
Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының тарихы мен теориясы: Оқу құралы. – Алматы: Елтаным, 2013. – 242 б.
Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуы: алфавит жүйесі және фонологиясы: филол. ғыл. док. ... дисс. – Алматы, 2008. – 318 б.
Лившиц В.А. О происхождении древнетюркской рунической письменности // Советская тюркология. – 1978. – №4. – С. 90–98.
Умаров Э.А. Дифтонги в орхонских памятниках // Проблемы востоковедения. – 2015. – №1 (67). – С. 57–59.
Умаров Э. О создании рунического алфавита // Проблемы востоковедения. – 2013. – №4 (62). – С. 52–55.
Умаров Э. Обозначение восьми гласных четырьмя рунами // Проблемы востоковедения. – 2016. – №3 (73). – С. 67–69.
Умаров Э. Тюркская руника: буквенное или слоговое письмо // Проблемы востоковедения. – 2017. – №4 (78). – С. 80–82.
Жаңа әліпби негізіндегі қазақ тілі емлесінің ережелері / Ред. А. Фазылжанова, Қ. Күдеринова. – Астана, 2018. – 30 б.
Кляшторный С.Г. К вопросу о происхождении древнетюркской рунической письменности. Письменные памятники и проблемы истории культуры народов востока // Тезисы докладов І годичной научной сессии ЛО ИНА. Март 1965 г.
Щербак А.М. Енисейские рунические надписи. К истории открытия и изучения. Тюркологический сборник 1970.– М.: Изд. «Hаука». Главная редакция восточной литературы, 1970. – С. 111–134. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1970_06_shcherbak.pdf (қаралған күні 15.10.2023)
Тенишев У.Р. В.В. Радлов – фонетист и грамматист. Тюркологический сборник 1971. М.: Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1972. [Электронды ресурс]. URL: http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1971_04_tenishev.pdf (қаралған күні 15.10.2023)
Бернштам А. Социально-экономический строй Орхоно-енисенских тюрок VI–VIII веков. Восточно-тюркский каганат и кыргызы. М.; Л.: Издательство академии наук СССР, 1946. – 193 с. [Электронды ресурс]. URL: http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/add1/TIVAN_45_1946_bernstam.pdf (қаралған күні 15.10.2023)
Томсенъ В. Дешифровка орхонскихъ и енисейскихъ надписей (Переводъ съ фрацузскаго: Dechiffrement des inscriptions de l’Orkhon et de l’Ienissеi. Notice preliminaire par Vilh. Thomsen.). Записки Восточнаго отдъленія Императорскаго Русскаго археологическаго общества. Издаваемыя подъ редакцъею управляющаго отдъленіемъ Барона В.Р.Розена. ТОМЪ VIII. Выпуски ІІІ-ІV. (Cъ приложеніемъ двухъ таблицъ). C.-Петербургъ. Типографія императорской академіи наукъ. Вас. Остр., 9 лин., № 12. 1894. [Электронды ресурс]. URL: http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/ZVORAO_8_1893_1894_33_tomsen.pdf (қаралған күні 15.10.2023)
Radloff W. Vergleichende Grammatik der Nördlichen Türksprachen. Erster Theil. Phonetik Der Nördlichen Türksprachen. – Leipzig: T.0. Weigel's verlag, 1882. – 318 p. [Электронды ресурс]. URL: https://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/publicdomain/content/titleinfo/780488 (қаралған күні 15.10.2023)
Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі: университет пен педагогтық институттардың филология факультеттеріне арналған оқу құралы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
Күдеринова Қ. Түркі тілдерінің əліпбиі мен емле тарихы: монография. – Алматы: Қазақ тілі, 2016. – 336 б.
İrfan Tiryaki. Türkiye Türkçesi İçin Çağdaş Türk Damgaları. [Электронды ресурс]. URL: https://bilimdili.com/turkiye-turkcesi-icin-cagdas-turk-damgalari/ (қаралған күні 19.08.2023)
Talat Tekin. A Grammar of Orkhon Turkic. Published by Indiana University, Bloomington Mouton & Co., The Hague, The Netherlands. 1968 y. 419 p.
Talat Tekin. Orhon Yazıtları -Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. – Istanbul, 1998. – 128 s.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. –М.; Л.: Изд. Академии наук СССР, 1951. – 451 с.
Көне түркі жазбалары. [Электронды ресурс]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/Көне_түркі_жазбалары (қаралған күні 15.10.2023)
Имаханбетова Р. Қазақ әліпбиі немесе Байтұрсынұлы емлесі. «Абай-ақпарат» [Электронды ресурс]. URL: https://abai.kz/post/12306 (қаралған күні 15.10.2023)
Имаханбетова Р. Ахмет Байтұрсынұлының тіл мұрасы. [Электронды ресурс]. URL: https://tilalemi.kz/article/2091 (қаралған күні 19.08.2023)
Жүнісбек Ә. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Абзал-Ай, 2018. – 368 б.
REFERENCES
Kuderinova Q.B. Qazaq jazuynyn tarihy men teoriiasy: Oqu quraly [History and theory of Kazakh writing: textbook]. – Almaty: Eltanym, 2013. – 242 b. [in Kazakh]
Sartqojauly Q. Baiyrgy turіk jazuy: alfavit jujesі jane fonologiiasy: filol. gyl. dok. ... diss. [Indigenous Turkish writing: alphabet system and phonology: Diss. … doc. philol. science]. – Almaty, 2008. – 318 b. [in Kazakh]
Livshic V.A. O proishojdenii drevnetiurkskoi runicheskoi pismennosti [About the origin of the ancient Turkic runic script] // Sovetskaia tiurkologiia. – 1978. – №4. – S. 90–98. [in Russian]
Umarov E.A. Diftongi v orhonskih pamiatnikah [Diphthongs in Orkhon monuments] // Problemy vostokovedeniia. – 2015. – №1 (67). – S. 57–59. [in Russian]
Umarov E. O sozdanii runicheskogo alfavita [About the creation of the runic alphabet] // Problemy vostokovedeniia. – 2013. – №4 (62). – S. 52–55. [in Russian]
Umarov E. Oboznachenie vosmi glasnyh chetyrmia runami [The designation of eight vowels by four runes] // Problemy vostokovedeniia. – 2016. – №3 (73). – S. 67–69. [in Russian]
Umarov E. Tiurkskaia runika: bukvennoe ili slogovoe pismo [Turkic Runic: letter or syllabic writing] // Problemy vostokovedeniia. – 2017. – №4 (78). – S. 80–82. [in Russian]
Jana alіpbi negіzіndegі qazaq tіlі emlesіnіn erejelerі [Rules of spelling of the Kazakh language based on the new alphabet] / Red. A. Fazyljanova, Q. Kuderinova. – Astana, 2018. – 30 b. [in Kazakh]
Kliashtornyi S.G. K voprosu o proishojdenii drevnetiurkskoi runicheskoi pismennosti. Pismennye pamiatniki i problemy istorii kultury narodov vostoka [On the question of the origin of the ancient Turkic runic script. Written monuments and problems of the history of culture of the peoples of the East]. Tezisy dokladov І godichnoi nauchnoi sessii LO INA. Mart 1965 g. [in Russian]
Sherbak A.M. Eniseiskie runicheskie nadpisi. K istorii otkrytiia i izucheniia [Yenisei runic inscriptions. To the history of discovery and study]. Tiurkologicheskiy sbornik 1970. – M.: Izd. «Hauka». Glavnaia redakciia vostochnoi literatury, 1970. – S. 111–134. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1970_06_shcherbak.pdf (qaralgan kunі 15.10.2023) [in Russian]
Tenishev U.R., V.V. Radlov – fonetist i grammatist [V.V. Radlov is a phonetist and grammarian.]. Tiurkologicheskiy sbornik 1971. – M.: Izdatelstvo «Nauka». Glavnaia redakciia vostochnoi literatury, 1972. [Elektrondy resurs]. URL: http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1971_04_tenishev.pdf (qaralgan kunі 15.10.2023) [in Russian]
Bernshtam A. Socialno-ekonomicheskiy stroi Orhono-eniseiskih tiurok VI–VIII vekov. Vostochno-tiurkskiy kaganat i kyrgyzy [The socio-economic system of the Orkhon-Yenisei Turks of the VI–VIII centuries. Eastern Turkic Khaganate and Kyrgyz]. – M.; L.: Izdatelstvo akademii nauk SSSR, 1946. – 193 s. [Elektrondy resurs]. URL: http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/add1/TIVAN_45_1946_bernstam.pdf (qaralgan kunі 15.10.2023) [in Russian]
Tomsen V. Deshifrovka orhonskih i eniseiskih nadpisei [Deciphering the Orkhon and Yenisei inscriptions] (Perevod s francuzskago: Dechiffrement des inscriptions de l’Orkhon et de l’Ienissei. Notice preliminaire par Vilh. Thomsen.). Zapiski Vostochnago otdelenіia Imperatorskago Russkago arheologicheskago obshestva. Izdavaemyi pod redakciei upravliaiushago otdelenіem Barona V.R. Rozena. TOM VIII. Vypuski ІІІ–ІV. (C prilojenіem dvuh tablic). – C.-Peterburg: Tipografіia imperatorskoi akademіi nauk. Vas. Ostr., 9 lin., № 12. 1894. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/ZVORAO_8_1893_1894_33_tomsen.pdf [Elektrondy resurs]. URL: (qaralgan kunі 15.10.2023) [in Russian]
Radloff W. Vergleichende Grammatik der Nördlichen Türksprachen. Erster Theil. Phonetik Der Nördlichen Türksprachen [Comparative grammar of the Northern Turkic languages. First part. Phonetics Of The Northern Turkic Languages]. – Leipzig: T.0. Weigel's verlag, 1882. – 318 p. [Elektrondy resurs]. URL: https://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/publicdomain/content/titleinfo/780488 (qaralgan kunі 15.10.2023) [in German]
Aidarov G., Quryshjanov A., Tomanov M. Kөne turkі jazba eskertkіshterіnің tіlі [The language of ancient Turkic written monuments]: universitet pen pedagogtyq instituttardyn filologiia fakultetterіne arnalgan oqu quraly. – Almaty: Mektep, 1971. – 272 b. [in Kazakh]
Kuderinova Q. Turkі tіlderіnіn alіpbiі men emle tarihy: monografiia [The history of the alphabet and spelling of Turkic languages: monograph]. – Almaty: Qazaq tіlі, 2016. – 336 b. [in Kazakh]
İrfan Tiryaki. Türkiye Türkçesi İçin Çağdaş Türk Damgaları [Contemporary Turkish Stamps For the Turkish Language of Turkey]. [Elektrondy resurs]. URL: https://bilimdili.com/turkiye-turkcesi-icin-cagdas-turk-damgalari/ (qaralgan kunі 19.08.2023) [in Turkish]
Talat Tekin. A Grammar of Orkhon Turkic. Published by Indiana University, Bloomington Mouton & Co., The Hague, The Netherlands. 1968 y. 419 p.
Talat Tekin. Orhon Yazıtları - Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk [Orkhon Inscriptions – Kul Tigin, Bilge Khagan, Tunyukuk]. – Istanbul, 1998. – 128 s. [in Turkish]
Malov S.E. Pamiatniki drevnetiurkskoi pismennosti. Teksty i issledovaniia [Monuments of ancient Turkic writing. Texts and research]. –M.; L.: Izd. Akademii nauk SSSR, 1951. – 451 s. [in Russian]
Kone turkі jazbalary [Ancient Turkic inscriptions]. [Elektrondy resurs]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/Kөne_tүrkі_zhazbalary (qaralgan kunі 15.10.2023) [in Kazakh]
Imahanbetova R. Qazaq alіpbiі nemese Baitursynuly emlesі [Kazakh alphabet or Baitursynov spelling]. «Abai-aqparat». [Elektrondy resurs]. URL: https://abai.kz/post/12306 (qaralgan kunі 15.10.2023) [in Kazakh]
Imahanbetova R. Ahmet Baitursynulynyn tіl murasy [Akhmet Baitursynov's language heritage]. [Elektrondy resurs]. URL: https://tilalemi.kz/article/2091 (qaralgan kunі 19.08.2023) [in Kazakh]
Junіsbek A. Qazaq tіl bіlіmіnіn maselelerі [Problems of Kazakh linguistics]. – Almaty: Abzal-Ai, 2018. – 368 b. [in Kazakh]
