ӨЛЕҢСӨЗДІҢ ДИСКУРСТЫҚ СИНЕРГИЯСЫ
Кілт сөздер:
тілдік тұлға, дискурс, метафора, синергия, синергетикалық мәтін.Аңдатпа
Мақалада қазіргі тіл біліміндегі зерттеудің жаңа аспектісі синергетикалық парадигма мәселесі сөз болады.
Қазіргі қазақ тіл білімінде мәтінді синергетикалық үдеріс ретінде қарастыра отырып, мәтіннің синергетикалық сипатын анықтау бүгінгі күнде өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осымен байланысты ғылымның қазіргі кезеңінде пәнаралық тәсілді қолдану арқылы ғылыми зерттеулер жүргізу де пәнаралық үрдістер «жүйелілік, кешенділікті» зерттеуде тиімді болып отырғандықтан, қазіргі заманауи тіл білімінде жаңа синергетикалық тәсіл тіл ~ дискурс контексінде лингвистикалық зерттеуде тиімділігі айқындалып отыр. Тілді таным құралы, қарым-қатынас құралы ретіндегі қызметі негізінде дамытатын жеке адам, тілдік тұлға екені белгілі. Соның ішінде жеке шығармашылық тілдік тұлға тілдік қолданысқа көркемдеуіш құралдарды қолдана отырып, сөздерді басқа мағынада жұмсауы, жаңа өң беріп, құбылтуы сөз әлеуетін аша түспек. Тiл apқылы қалыптасқан тiлдiк тaңбaлap ‒ мaтepиaлдық жәнe pyxaни мәдeниeттi cипaттaйтын танымдық-ақпараттың өзегі болып табылады. Өйткені тiлдік бipлiктep ұлттың дүниeтaнымы мен болмыcы, pyxaни мәдeниeтi, сондай-ақ cол xaлықтың өмip cүpгeн оpтacынaн, тipшiлiгiнeн, мeнтaлитeтiнeн, пcиxологияcы және әлeyмeттiк көзқapacынaн мәлімет бepeтiн ұлттық құбылыc. Осылайша поэзия тілін антропоөзектік бағытта талдаған жұмыстар көркемсөздің функционалды-динамикалық мазмұнындағы рухтандырушы құрал (сөз) ретінде тілдік тұлға болмысына сай құрылымдалатыны көрсетіледі.
Бұл мақалада Е. Муратованың мәтіннің синергетикалық коэффицентін анықтау үшін ұсынған формуласы арқылы (СК = A/N) ақын М. Мақатаевтың өлеңсөздерінің синергетикалық күштілігі анықталады. М. Мақатаев өлеңдерінің поэтикалық күші мeн тiлдiк epeкшeлiктepiне, ондaғы дүниeтaнымдық лeкcикaның қолдaныcына тоқтaлy мeн көркемдік epeкшeлiктepiн нaқты мыcaлдap apқылы қарастыра отыpып, ақын өлеңдерінің мaңыздылығы, оның синергетикалық сипатының күштілігі айқындалады.
Әдебиеттер тізімі
Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс, 1985. – 452 с.
Әзiмжaновa Г. Қaзaқ көpкeм пpозa мәтiнiнiң пpaгмaтикaлық әлeyeтi: филол. ғыл. д-ры ... дисс. – Aлмaты, 2007. – 325 б.
Тiл бiлiмi cөздiгi / peд. бacқ. пpоф. Э.Д. Cүлeймeновa. – Aлмaты: Ғылым, 1998. – 554 б.
Әмірбекова А. М. Мақатаевтың бейнелі сөздер сөздігі / жауапты ред. Н.М. Уәли. – Қарағанды: Экожан, 2013. – 150 б.
Ермекова Ж.Б. Мағжан Жұмабаевтың тілдік тұлғасы: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2010. – 10 б.
Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 294 б.
Кapayлов Ю.Н. Pycкий язык и языковaя личноcть. – М.: Наука, 1987. – 264 с.
Мacловa В.A. Лингвокyльтypология. – М.: Aкaдeмия, 2001. – 202 с.
Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы: Жазушы, 1998. – 151 б.
Манкеева Ж. Қазақ сөзінің синергиясы. – Алматы: Қазақ Ұлттық университеті, 2021. – 272 б.
Садирова К. Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері. – Ақтөбе: Қ. Жұбанов ат. АқМУ РБО, 2008. – 428 б.
Муратова Е.Ю. Синергетический анализ поэтического текста // Вестник РУДН. Серия Теория языка. Семиотика. Семантика. – 2012. – №2. – С. 53–56.
М. Мақатаев шығармаларының толық жинағы: Көп томдық. Өлеңдері мен дастандары. І том / Құраст. Оразақын Асқар. 3-басылым. – Алматы: «Жалын баспасы» ЖШС, 2013. – 320 б.
Болғанбаев Ә. Көп мағыналы сөздер және оның жасалу жолдары. – Алматы: Мектеп. 1963. – 49 б.
REFERENCES
Gumboldt V. Iazyk i filosofiia kultury [Language culture and philosophy]. – M.: Progress, 1985. – 452 s.
Azimjanova G. Qazaq korkem proza matininin pragmatikalyq aleueti [Pragmatic potential of the Kazakh artistic prose text]: filol. gyl. d-ry ... diss. – Almaty, 2007. – 325 b.
Til bilimi sozdigi [Linguistic dictionary] / red. basq. prof. E.D. Suleimenova. – Almaty: Gylym, 1998. – 554 b.
Amіrbekova A. M. Maqataevtyn beinelі sozder sozdіgі [Figurative Dictionary M. Makatayev] / jauapty red. N.M. Uali. – Qaraqandy: Ekojan, 2013. – 150 b.
Ermekova J.B. Magjan Jumabaevtyn tіldіk tulgasy [Language personality of Magzhan Zhumabayev]: filol. gyl. kand. ... avtoref. – Almaty, 2010. – 10 b.
Syzdyq R. Soz qudіretі [The Power of the word]. – Almaty: El-shejіre, 2014.
Karaylov Yu.N. Ryskii iazyk i iazykovaia lichnost [Russian language and linguistic identity]. – M.: Nauka, 1987 – 264 s.
Maslova V.A. Lingvokulturologiia [Linguoculturology]. – M.: Akademiya, 2001. – 202 s.
Karіbaeva B. Qazіrgі qazaq lirikasynyn poetikasy [Poetics of modern Kazakh lyrics]. – Almaty: Jazushy, 1998. – 151 b.
Mankeeva J. Qazaq sozіnіn sinergiyasy [Synergy of the Kazakh word]. – Almaty: Qazaq Ulttyq universitetі, 2021. – 272 b.
Sadirova K. Qazaq tіlіndegі kop propozisiialy diskurstyn qurylymdyq negіzderі [Structural foundations of multi-position discourse in the Kazakh language]. – Aqtobe: Q. Jubanov at. Aq.MU RBO, 2008. – 428 b.
Muratova E.Yu. Sinergeticheskii analiz poeticheskogo teksta [Synergetic analysis of the poetic text] // Vestnik RUDN. Seriya Teoriia iazyka. Semiotika. Semantika. – 2012. – №2. – S. 53–56.
M. Maqataev shygarmalarynyn tolyq jinagy [Full works of M. Makatayev]: Kop tomdyq. Olenderі men dastandary. І tom / Qurast. Orazaqyn Asqar. 3-basylym. – Almaty: «Jalyn baspasy» ZhShS, 2013. – 320 b.
Bolganbaev A. Kop magynaly sozder jane onyn jasalu joldary [Polysyllabic words and methods of their formation]. – Almaty: Mektep, 1963. – 49 b.
