ОРОГРАФИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ЛИНГВО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ДИНАМИКАСЫ
Кілт сөздер:
географиялық термин, микрожүйе, орография, детерминатив, термин- индикатор, апеллятив, номен, номенклатура.Аңдатпа
Жер бедері алуан түрлі болып келеді. Әр аймақтардағы ерекшеліктеріне
қарай географиялық нысандарға түрлі атаулар беріледі. Әрбір халық тұрмыс-тіршілігі мен дүниетанымының негізінде, өзі мекендеп отырған жерлерге, табиғи сипатына қарай түрліше атаулар береді. Мақалада жер бетін мекендеуші барша халықтарға ортақ дәстүрлер ескеріле отырып, соның ішінде қазақ этносының атау беру принциптеріндегі адам – жер – атау үштігінің өзара байланысына лингво-географиялық тұрғыдан талдаулар жасалады. Географиялық атауларға қазіргі ғылымда «жердің тілі» деген баға беріліп жүр. Ол өз ішінде жалпылауыш және жалқылауыш атаулар болып екіге бөлінеді. Жалпылауыш атауларға
халықтық терминдер, жалқылауыш атауларға топонимдер жатады, біріншісі сипаттауыштық мәнге ие болса, екіншісі даралау, яғни басқа нысандардан жекелеп көрсету қызметін атқарады. Екеуі өзара тығыз байланысты, бірінен-екінішісі туындап отыратындықтан, көп жағдайда жалғаспалылық сипатқа да ие болып келеді. Бұл тіл дамуының эволюциялық динамикасы болып табылады. Қазіргі ғылымдағы өзектілігімен назар аударып отырған «пәнаралық байланыс», «кешенділік» ұғымдарының негізінде дайындалған бұл мақалада, сонымен қатар орографиялық терминдердің даму заңдылықтары да қарастырылады. Даму барысы терминологиялық, көркем тіл элементі ретінде және топонимиялық даму бағыттары болып үшке бөлінеді. Бір сөздің бойына жинақталған бейнелі мағына, терминдік мағына, топонимдік мағына осы үш бағыттың айқын көрінісі. Уақыт өткен сайын бір-бірінен дербестеніп, әрқайсысы өз алдына жеке салаға айнала беретіні шындық. Зерттеу ғасырлар бойы халықтың тілінде қалыптасқан орографиялық терминдердің лексикалық жүйесін айқындай отырып, сапалық дәрежесін теориялық және қолданбалық тұрғыдан сипаттауға арналған.
Әдебиеттер тізімі
Голомидова М.В. Искусственная номинация в русской ономастике: Монография. –
Екатеринбург: Урал. гос. пед. ун-т., 1998. – 232 с.; Рут М.Э. Образная номинация в
русском языке. – Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 1992. – 148 с.
Бакутов В.А. Микротопонимы окрестностей деревни Отымбал Волжского района
Республики Марий Эл // Науки о Земле: вчера, сегодня, завтра: материалы IV Mеждунар.
науч. конф. Казань, май 2018 г. – Казань: Молодой ученый, 2018. – С. 22–28.
Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. – Москва: Мысль, 1984. –
c.
Әбдірахманов А. Топономика және этимология. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік университеті, 2010. – 238 б.
Жанұзақ Т. Қазақстан географиялық атаулары. Алматы облысы. – Алматы: Арыс, 2005. –
б.
Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 256 б.
Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. – Алма-Ата: Изд.
АНКазССР, 1963. – 185 с.
Ержанова Ұ. Ақжайық өңірінің топонимиясы. – Алматы: Арыс, 2001. – 174 б.
Бияров Б. Жер-су аттарының сөзжасамдық үлгілері: монография. – Алматы: Мемлекеттік
тілді дамыту институты, 2012. – 460 б.
Сапаров Қ. Павлодар облысының топонимикалық кеңістігі. – Павлодар: ЭКО ҒӨФ,
– 308 б.
Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – Москва: Наука,
– 192 с.
Орография [Электронды ресурс]. URL: https://ru.wikipedia.org/wiki/orografia (қаралған
күні: 12.02.2021ж.).
Қазақстан Республикасы. Әкімшілік-аумақтық бірліктер атаулары: Анықтамалық. –
Алматы: Дайк-Пресс, 2017. – 604 б.
Қазығұрт тауы [Электронды ресурс]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазығұрт_тауы
(қаралған күні: 05.04.2021 ж.)
Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Жания-Полиграф,
– 239 б.
Казахи Омского Прииртыша. Энциклопедия. – Омск: Золотой тираж, 2015. – 488 с.;
Очир-Гаряев В.Э. Монголоязычная топонимия на территории Евразии // Вестник
Бурятского государственного университета. – 2012. – №10. – С. 75–81.
Бекасова Е.Н. Тюркско-славянские корреляции в ономастическом ландшафте
Оренбуржья // Этнолингвистика. Ономастика. Этимология: материалы IV Междунар.
науч. конф. Екатеринбург, 9–13 сентября 2019 г. – Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та,
– 378 с.; Кабинина Н.В. Субстратная топонимия Архангельского Поморья. –
Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2011. – 342 с.
