Oрта ғасыр ақыны М.Х. Дулатидің «Тарих-и Рашиди» шығармасындағы поэзия
Кілт сөздер:
поэзия, жанр, төрттаған, рубаи, арафат, бәйіт, өлең, хронограмма.Аңдатпа
Мақалада қоғам қайраткері, қазақтың тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің шығармашылығы туралы жан-жақты айтылады. Ойшыл ғалымның әйгілі «Тарих- и Рашиди» («Хақ жолындағылар тарихы») еңбегіндегі поэзия бағытында жазылған түрлі
жанрлар зерттелген. Төрттаған (рубаи) жанрында жырланған өлең шумақтары терең талданады.
Әрбір өлең мазмұндық, көркемдік тұрғысынан сараланады.
Рубаи – бір шумақты, уәзін өлшемімен жырланатын өлең түрі. Жанрдың ерекшелігі сол – бір ғана шумақта үлкен ой, түйінді тұжырым жатады. Байырғы философтар, данышпандар, ел билеген би-шешендер өздерінің даналық ойларын осы жанр арқылы бұқараға жеткізіп отырған. Мақалада осы жанрдың этимологиясына, даму ерекшелігіне назар аударылады. Осы жанрда жыр жазған М.Х. Дулатидің өлеңдерін мазмұнына қарай бірнеше түрде жүйелеп, мысалдар келтірілген. Ақын өлеңдері құрылысына, мазмұнына, мағынасына қарай терең талданған. Ұлы ғұламаның классикалық туындысының ішінде көптеген әдеби
жанрлар көрініс тапқан. Қай жырын алсақ та, адам жанына жылулық сыйлар, көркем жырлар. Ақынның аталмыш шығармаларындағы поэзияның өзі ішінара бірнеше мазмұнға, тақырыпқа, түрге бөлінеді. М.Х. Дулати рубаяттары үлкен екі сарында жырланған. Алғашқы
сарын – философиялық, келесісі – лирикалық. Мақалада осы аталған бағыттар жан-жақты талдау тапқан.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Дулати М.Х. Тарих-и-Рашиди: әдеби-мемуарлық шығарма / ауд. М. Қазбек, Ә. Нұралиев. –Алматы: Мирас, 2015. – 768 б.
Мұқашев Т., Мұқашева А. Әдебиеттегі ұлттық дүниетаным мен идеология көрінісі // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2019. – №2 (112). – Б. 133–143.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б. Аяған. 7 т. – Алматы: Қазақстан энциклопедиясы, 2005. – 728 б.
Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди: Хақ жолындағылар тарихы. – Алматы: Тұран, 2003. – 616 б.
Жеменей И. Мұхаммед Хайдар Дулат (1499–1551) тарихшы-қаламгер: монография. – Алматы: Зерде, 2007. – 352 б.
Аминов А. Рубаи и дубейты // Памир. – 1977. – №1. – C. 91–93.
Дулатитану белестері: Ғылыми жинақ / Құраст. С. Құлбарақ. – Тараз: «Тараз университеті» баспасы, 2018. – 320 б.
Баешова Б. Қазақ әдебиетіндегі төрттаған (рубаи) жанры: монография. – Астана: «Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ» типографиясы, 2017. – 131 б.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати (Аяз). Жаһан наме: (Дастан) / Құраст. Әбсаттар қажы Дербісәлі. – Алматы: Білім, 2006. – 432 б.
Mansura Haidar, Mirzo Haider Dughlat as depicted in Persian sources. – New Delhi, Manohor, 2002.
REFERENCES
Dulati M.H. Tarih-i-Rashidi: adebi-memuarlyq shygarma [Нistory-I-Rashidi: literary and memoir work] / aud. Muhtar Qazbek, Absattar Nuraliev. – Almaty: Miras, 2015. – 768 b. [in Kazakh]
Muqashev T., Muqasheva A. Adebiettegі ulttyq dunietanym men ideologiia korіnіsі [The reflection of national world knowledge and ideology in Kazakh literature] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2019. – №2 (112). – B. 133–143.[in Kazakh]
Qazaqstan. Ulttyq enciklopedia [Kazakhstan. National Encyclopedia] / Bas red. B. Aiagan. 7 t. – Almaty: Qazaqstan enciklopediasy, 2005. – 728 b. [in Kazakh]
Muhammed Haidar Dulati. Tarih-i Rashidi: Haq jolyndagylar tarihy. [Tarih-i Rashidi: The history of those who are on the way to the Almighty]. – Almaty: Turan, 2003. – 616 b. [in Kazakh]
Jemenei I. Muhammed Haidar Dulat (1499–1551) tarihshy-qalamger [Muhammad Haidar Dulaty (1499–1551) historian and writer: monograph]. – Almaty: Zerde, 2007. – 352 b. [in Kazakh]
Aminov A. Rubai i dubeity [Rubai and dubaitis] // Pamir. – 1977. – №1. – S. 91–93. [in Russian]
Dulatitanu belesterı: [Milestones of Dulaty studies] Gylymi jinaq / Quras. S. Qulbaraq. – Taraz: «Taraz universiteti» baspasy, 2018. – 320 b. [in Kazakh]
Baeshova B. Qazaq adebietindegi torttagan (rubai) janry: monografia [Four lines (Rubai) genre in Kazakh literature: monograph]. – Astana: «L.N.Gumilev atyndagy EUU» tipografiasy, 2017. – 131 b. [in Kazakh]
Myrza Muhammed Haidar Dulati (Aiaz). Jahan name: (Dastan). [(Ayaz/Frost). Jahan Nameh] / Qurastyrgan Absattar qajy Derbısali. – Almaty: Bılım, 2006. – 432 b. [in Kazakh]
Mansura Haidar, Mirzo Haider Dughlatas depicted in Persian sources. – New Delhi, Manohor, 2002.
