ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНГАРМОНИЗМНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Кілт сөздер:
қазақ тілі, сингармонизм, үндестік, фонетика, сөз, дыбыс.Аңдатпа
Бұл мақалада қазақ тіліндегі сингармонизмнің зерттелу тарихының кезеңдері жайлы сөз болады. Шетелдік ғалымдармен қатар Ахмет Байтұрсынұлы, Xалел Досмұхамедұлы бастаған тұлғалардан бастап, қазақтың лингвист ғалымдарының тұжырымдары негізге алынады. Талдаудың негізінде қазақ тіліндегі үндестік заңының табиғаты ашылады.
Бүгінге дейін көптеген зерттеушілерде сингармонизмді тек дауысты дыбыстардың үндесуі деген пікір басым болды. Қазіргі кезде мектеп оқулықтары мен зеттеу еңбектерінде де осы анықтама беріліп жүр. Авторлар мақалада дауыссыз дыбыстардың да үндесетінін дәлелдейтін мысалдар береді.
Қазақ тіліндегі сингармонизм туралы ғалымдардың теориялық пікірлері бірізді емес, сондықтан да қазақ тілінің фонетикалық жүйесін эксперименттік жолмен зерттеген ғалымдардың тұжырымдарына басымдық берілді.
Авторлар сингармониялық тілде дауыстымен қатар дауыссыз дыбыстың да өзіндік рөл атқаратынын дәлелдеуге тырысады. Авторлардың шешімдеріне кей қағидалар қайшы болғанымен, дыбыстардың жасалым, естілім сипатын лабораториялық жолмен зерттеген ғалымдардың көбінің пікірі олардың талдауымен сай келеді.
Түркі сөзінің негізі болып саналатын үндестік теориялар мен акцентті-фонемалық теориялардың проблемалық мәселелерін тереңірек түсіну маңызды болып табылады. Түркологияның дыбыстық жүйе саласында соңғы жылдарда жаңа, сингармониялық, сингармофонологиялық теориялардың қалыптасып, қолданысқа ене бастағаны осы мақаладағы тұжырымдар арқылы көрінеді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ильминский И.И. Материалы к изучению киргизского наречия. – Казань: Университетская типография, 1861. – 49 с.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. В 4-х томах (8-и книгах). – Санкт-Петербург: Типографія Императорской Академіи наукь 1888–1911. – 318 с.
Мырзабеков С. Қазақ тілі фонетикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 247 б. 4. Жунисбек А. Введение в сингармоническую фонетику. – Алматы: Арыс, 2009. – 108 с.
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
Досмұхамедұлы X. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 69 б.
Жүсіпұлы М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. – Алматы: Ғылым, 1998. – 215 б. 8. Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. – Алматы: Арыс, 2009. – 312 б.
Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 200 б.
Абуов Ж. Перцептивная фонетика. – Алматы: КазГЮА, 1999. – 226 с.
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат. 1993. – 663 б.
REFERENCES
Ilminski I.I. Materialy k izucheniiu kirgizskogo narechiia. [Materials for the study of the Kyrgyz dialect]. – Kazan: Universitetskaia tipografiya, 1861. – 49 s. [in Russian]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechi [Experience of the dictionary of Turkic dialects]. V 4-h tomah (8-i knigah). – Sankt-Petersburg: Tipografiya Imperatorskoi akademii nauk, 1888–1911. – 318 s. [in Russian]
Myrzabekov S. Qazaq tіlі fonetikasy [Phonetics of the Kazakh language]. – Almaty: Qazaq universitetі, 2004. – 247 b. [in Kazakh]
Junisbek A. Vvedenie v singarmonicheskuiu fonetiku [Introduction to synharmonic phonetics]. – Almaty: Arys, 2009. – 108 s. [in Russian]
Baitursynuly A. Tіl tagylymy [Language training]. – Almaty: Ana tіlі, 1992. – 446 b. [in Kazakh]
Dosmuhameduly H. Alaman [Alaman]. – Almaty: Ana tіlі, 1991. – 69 b. [in Kazakh]
Jusіpuly M. Ahmet Baitursynov jane qazіrgі qazaq tіlі fonologiiasy [Ahmet Baitursynov and the phonology of the modern Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1998. – 215 b. [in Kazakh]
Junіsbek A. Qazaq fonetikasy [Kazakh phonetics]. – Almaty: Arys, 2009. – 312 b. [in Kazakh]
Myrzabekov S. Qazaq tіlіnіn dybys juiesі [Sound system of the Kazakh language]. – Almaty: Ana tіlі, 1993. – 200 b. [in Kazakh]
Abuov J. Perceptivnaia fonetika [Perceptual phonetics]. – Almaty: KazGIuA, 1999. – 226 s. [in Russian]
Ahanov K. Tіl bіlіmіnіn negіzderі [Basics of linguistics]. – Almaty: Sanat. 1993. – 663 b. [in Kazakh]
