СЫҒАНАҚҚА ҚАТЫСТЫ ДЕРЕКТЕР МЕН АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕР
СЫҒАНАҚҚА ҚАТЫСТЫ ДЕРЕКТЕР МЕН АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕР
Кілт сөздер:
Сығанақ, Берке хан, әз-Жәнібек, Асан ата, Сығанақи, ясауия тариғаты, Қазақ хандығы, терме, толғауАңдатпа
Мақалада ортағасырлық Сығанақ қаласына қатысты жазба деректер мен
халық аузында сақталған аңыз-әңгімелер жайлы сөз болады. Оғыз тайпаларының қаласы
болған Сығанақ, кейінірек қыпшақ тайпаларының қарамағына өткен. Шыңғыс хан бастаған
моғолдардың шапқыншылығынан соң Сығанақ қайта қалпына келтіріліп, Алтын Орда
кезінде діни орталыққа айналған. Берке хан Сығанақ қаласындағы ғұламалардан исламды
қабылдаған соң ясауия тариғаты қайта жанданады. Қожа Ахмет Ясауи хикметтеріне сүйене
отырып сопылық әдебиеттің күшеюі негізінде қазақ халқының жыраулық ауыз әдебиетінің
қайта түлегенін көруге болады. Бұл зерттеуде Ноғайлы дәуірі мен Қазақ хандығы тұсында
дүниеге келген ақындар мен жыраулардың сопылық әдебиеті негізінде «терме», «толғау»
секілді ауыз әдебиетіне тән жанрлардың қалыптасуына талдаулар жасалады. Сығанақ
қаласының дамуы мен сол жерде мекен еткен байырғы тұрғындардың ислам дінін
қабылдаған кезден бастап ислам дінін таратудағы рөлі, сол қаладан шыққан діни
ғалымдардың өздерін жаулап алған моғол тайпаларын мұсылман дініне өткізудегі еңбектері
де айтылады. Сонымен қатар қазақ халқы үшін Сығанақ қаласының тарихи маңыздылы,
мәдениетінің қалыптасуына тигізген әсері де тілге тиек етіледі.
Сондай-ақ, авторлар кезінде рухани әрі мәдени қала болған Сығанақ қаласына қатысты
ауыздан-ауызға тарап келген аңыз-әңгімелердің соңғы кездері жойылып бара жатқандығы,
әлі де ел жадында сақталған аңыздарды жазып алудың маңыздылығына тоқталады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бахтыбаев М., Нурханов Б. Краткая история города Сыганака в свете письменных источников //
Қазақ хандығы Қазақ хандығының 550 жылдығына орай 2015 жылдың 19-21 мамыр аралығында
Қ.А. Ясауи университеті, Түркология ҒЗИ өткізген халықаралық конфер. матер-ы. – Алматы:
Қазығұрт, 2015. – Б. 118–136.
Жолдасбаев С. Ортағасырлық Сығанақ қаласы (Х–ХVІІІ ғғ.): көмекші оқу құралы. – Түркістан:
Тұран, 2010. – 224 б.
История Казахстана в персидских источниках. Том V. Извлечения из сочинений ХІІІ-ХІХ веков /
Отв. ред. и сост. М.Х. Абусеитова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 476 с.
Қондыбай С. Толық шығармалар жинағы. 3-том. Маңғыстау географиясы. Маңғыстау мен
Үстірттің киелі орындары. – Алматы: Арыс, 2008. – 288 б.
Қазақ фольклорының типологиясы. – Түркістан: Тұран, 2009. – 376 б.
Жандарбек З.З. Иасауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеулер. – Алматы: Ел-шежіре,
– 256 б.
Улуғбек Мирзо. Тўрт улус тарихи / Б. Аҳмедовнинг кириш сўзи, изоҳлари ва таҳририда; форс
тилидан Б.Аҳмедов ва бошқ. тарж. – Тошкент: Чўлпон, 1993. – 352 б.
Шешендік шиырлары. – Алматы: Қайнар, 1993. – 239 б.
Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Факсимилие / перевод, транскрипция, тестологические
примечания, исследования В.П.Юдина. Комментарии и указатели М.Х.Абусеитовой. – АлмаАта: Гылым, 1992. – 296 с.
Кенжетай Д.Т. Иасауитану: Сығнақи, Зарнуқи және Хазини / «Ер Едіге және Алтын Орда
тұсындағы билер институтының маңыздылығы» атты Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20
жылдығына және Ахмет Ясауи университетінің жиырма жылдық мерекесіне орай өткен
халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы. – Түркістан: Тұран, 2011. – Б. 25–40.
Ибадуллаева З.Ө. Қазақ халқының құрамындағы қожалар (тарихи-этнографиялық зерттеулер):
Ғылыми-зерттеу еңбек. – Алматы: Эверо, 2015. – 176 б.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетий. – Алма-Ата: Рауан,
– 378 с.
Ер Едіге. Қ. Сатпаевтың алғы сөзімен 1927 жылы басылған. – Алматы: Ғылым, 1995. – 152 б.
REFERENCES
Bahtybaev M., Nurhanov B. Kratkaia istoriia goroda Syganaka v svete pismennyh istochnikov [A brief
history of the city of Syganaka in the light of written sources] // Qazaq handygy Qazaq handygynyn 550
jyldygyna orai 2015 jyldyn 19–21 mamyr aralygynda Q.A. Iasaui universitetі, Turkologiia GZI otkіzgen
halyqaralyq konfer. mater-y. – Almaty: Qazygurt, 2015. – B. 118–136. [in Russian]
Joldasbaev S. Ortagasyrlyq Syganaq qalasy (X–XVІІІ ғғ.): komekshі oqu quraly [The medieval city of
Syganak (X–XVIII centuries.): auxiliary training manual]. – Turkіstan: Turan, 2010. – 224 b. [in
Kazakh]
Istoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. Tom V. Izvlecheniia iz sochinenii XІІІ–XІX vekov [The
history of Kazakhstan in Persian sources. Volume V. Extracts from the writings of the XIII–XIX
centuries] / Otv. red. i sost. M.H. Abuseitova. – Almaty: Daik-Press, 2007. – 476 s. [in Russian]
Qondybai S. Tolyq shygarmalar jinagy. 3-tom. Mangystau geografiiasy. Mangystau men Ustіrttіn kielі
oryndary [Full collection of works. Volume 3. Geography of Mangystau. Sacred places of Mangystau
and Ustyurt]. – Almaty: Arys, 2008. – 288 b. [in Kazakh]
Qazaq folklorynyn tipologiiasy [Typology of Kazakh folklore]. – Turkіstan: Turan, 2009. – 376 b. [in
Kazakh]
Jandarbek Z.Z. Iasaui joly jane qazaq qogamy. Gylymi zertteuler [Iasawi way and Kazakh society.
Scientific research]. – Almaty: El-shejіre, 2006. – 256 b. [in Kazakh]
Ulugbek Mirzo. Turt ulus tarihi [History of the four ulus] / B. Ahmedovning kirish suzi, izohlari va
tahririda; fors tilidan B. Ahmedov va boshq. tarj. – Toshkent: Chulpon, 1993. – 352 b. [in Uzbek]
Sheshendіk shiyrlary [About eloquence]. – Almaty: Qainar, 1993. – 239 b. [in Kazakh]
Utemish-hadzhi. Chingiz-name. Faksimilie [Utemish-hadji. Genghis-name. Facsimile] / perevod,
transkripciia, testologicheskie primechaniia, issledovaniia V.P. Iudina. Kommentarii i ukazateli M.H.
Abuseitovoi. – Alma-Ata: Gylym, 1992. – 296 s. [in Russian]
Kenjetai D.T. Iasauitanu: Sygnaqi, Zarnuqi jane Hazini [Iasaui studies: Sygnaki, Zarnuqi and Hazini] /
«Er Edіge jane Altyn Orda tusyndagy biler institutynyn manyzdylygy» atty Qazaqstan Respublikasy
Tauelsіzdіgіnіn 20 jyldygyna jane Ahmet Iasaui universitetіnіn jiyrma jyldyq merekesіne orai otken
halyqaralyq gylymi-teoriialyq konferenciia jinagy. – Turkіstan: Turan, 2011. – B. 25–40. [in Kazakh]
Ibadullaeva Z.O. Qazaq halqynyn quramyndagy qojalar (tarihi-etnografiialyq zertteuler): Gylymizertteu enbek [Khoja people in the composition of the Kazakh people (historical and ethnographic
research): research work]. – Almaty: Evero, 2015. – 176 b. [in Kazakh]
Kliashtornyi S.G., Sultanov T.I. Kazahstan. Letopis treh tysiachiletii [Kazakhstan. The Chronicle of
three millennia]. – Alma-Ata: Rauan, 1992. – 378 s. [in Russian]
Er Edіge. Q. Satpaevtyn algy sozіmen 1927 jyly basylgan [Er Edige. Printed in 1927 with a preface by
K. Satpayev]. – Almaty: Gylym, 1995. – 152 b. [in Kazakh]
