ТҰРМЫСТЫҚ ЛЕКСИКАНЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ МАЗМҰНЫ (қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдері материалдары бойынша)
Кілт сөздер:
грамматикалық құрылым, лексика, семантика, тұрмыстық лексика, этногенез, қыпшақ тобы.Аңдатпа
Тіл тек коммуникативтік қызметте жұмсалып қана қоймайды, сонымен қатар тіл иесі – халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесін, рухани әлемін, құндылықтар жүйесі мен даналығын бейнелейді. Сондықтан тілдің сөздік қазынасы мен грамматикалық құрылым құрылысында адам ойының, ата-бабалар ұрпақтарының бақылаулары мен тәжірибесінің барлық жетістіктері тіркеледі, сақталады және ұрпақтарға беріледі. Мұнда әсіресе тілдің лексикалық қорының аксиологиялық-танымдық мәні ерекше болып келеді.
Өзара жақын туыстық қатыстылықта болып келетін қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдерінің сөз қазынасында осы тілдерге ғана емес, жалпы түркі тілдеріне ортақ сөздік қордың бар екені сөзсіз. Дей тұрғанмен осы тілдер арасындағы лексика-семантикалық ортақтықтар мен ерекшеліктерді, лексиканың, этнотанымдық функциясының табиғатын ашу үшін барлық сөздік қорды лексика-тақырыптық топтарға жіктей отырып зерттеудің маңызы зор.
Қазақ қырғыз, қарақалпақ тілдеріндегі тақырыптық тұрғыдан топтастырылған лексикалық бірліктер бұл халықтардың төлтума мәдениеттеріндегі азды-көпті ерекшеліктерге нақты жауап береді. Халықтың өмір сүру салтының, тіршілік ету жағдайының өзгеруі, сондай-ақ, рухани өмір, күнделікті өмір және басқа да факторлар тілдің лексикалық қорына тікелей әсер етеді. Қыпшақ тобы тілдерінде диалектілер көп кездеседі. Сөздердің бір бөлігі белгілі бір диалектіге ғана тән. Олардың кейбіреулері ежелгі түркі лексикалық бірліктер ретінде сақталған. Мұндай сөздерді анықтау және зерттеу үшін семантикалық материал жағынан өте құнды деректерді ұсынады.
Қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдерінің тұрмыстық лексикасын оқытуда оның сыртында, моңғол, алтай тілдерінің деректері бірқатар құнды фактілерді ұсынады. Қыпшақ тобы тілдеріндегі ежелгі түркі лексикасының қабатын зерттеуде қызығушылық орын алады. Тұрмыстық лексика қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдерінің тарихын, сонымен бірге әр халықтың этногенезін қарастыруда бай материалдар ұсына алатынымен ерекшеленеді. Тұрмыстық лексика қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдерінің тарихын, сонымен бірге әр халықтың этногенезін қарастыруда бай материалдар ұсына алатынымен ерекшеленеді. Мақала қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдерінің тұрмыстық лексикасын синхрондық аспектіде салыстыра зерттеуге арналған.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Момынова Б. Қазақ әдеби тілінің тарихы: оқу құралы. – Алматы: Атлас баспасы, 2006. – 199 б. 2. Уәли Н., Құрманбайұлы Ш., Малбақов М., Шойбеков Р. Қазақ сөздігі. – Алматы: Дәуір, 2013. – 1488 б.
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. ІІ. Фонетика, морфология. – Москва: «Изд. АНСССР», 1953. – 542 с. 4. Бизақов С. Түбі бір түркілер. Өңд. 2-бас. – Алматы, 2013. – 288 б.
Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965. – 600 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 5 т. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2003. – 720 б.
Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1989. – 282 с. 8. Миссионерство на Алтае и Киргизской степи в 1885 году. – Томск: Типо-литография Михайлова и Макушина, 1886. – 94 с.
Радлов В.В. Опыт словаря тюрских наречий. ТТ. І–ІV. – СПб, 1893–1911. 10. Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк / Отв. ред. А.П. Окладников. – Л.: Наука, 1969. – 196 с. 11. Эдоков В.И. Алтайский орнамент. – Горно-Алтайск: кн. изд-во, 1971. – 11 с. 12. Тощакова Е.М. Кожаная и деревянная посуда и техника ее изготовления у южных алтайцев. – Л.: Наука, 1976. – 197 с. 13. Тощакова Е.М. Традиционные черты народной культуры алтайцев (XIX–XX вв.). – Новосибирск: Наука, Сиб. отд-ние, 1978. – 160 с. 14. Каримова П. «Лексико-семантическая классификация некоторых групп глаголов в русском и таджикском языках в сопоставительном плане»: автореф. ... канд. фил. наук. – Душанбе, 2006. – 218 с. 15. Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики: (На материале рус. яз.). – М.: Наука, 1973. – 280 с. 16. Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. – М.: Академия наук СССР, 1962. – 288 с.
Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике: учеб. пособие. – М.: Высш. шк., 1991. – 140 с.
Морковкин В.В. Смысловое членение универсума и классификация лексики // Проблематика определений терминов в словарях разных типов. – Л., 1976. – 181–190.
Галай О.М. Бытовая лексика немецкого происхождения в старобелорусском языке: на материале письменных источников XV–XVII вв.: автореф. … канд. филол. наук: 10.02.02. Акад. наук Белорус. ССР, Ин-т языкознания. – Минск, 1977. – 23 с.
Иванова А.Ф. Диалектные наименования одежды (материалы к словарю Московской области) // Уч. Зап. МОПИ им. Н.К. Кружковой. – М., 1964. Т. 148. Вып 10. – 464 с.
Власова Г.А. Некоторые названия женской одежды в говорах Брянской области // Брянские говоры. Материалы и исследования. – Л.: Уч. Зап. ЛГПИ им. А.И. Герцена, 1968. Т. 325. – С. 184–190.
Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-иттүрк): 3 томдық шығармалар жинағы. Т.3. / Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай. – Алматы: ХАНТ, 1998. – 600 б.
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1965. – 974 с.
Зейналов М.А. Бытовая лексика в диалектах и говорах азербайджанского языка на территории Нахичеванской АССР: автореф. ... канд. фил. наук. – Баку, 1982. – 26 с.
Абдигалиева Б. Қазақ тілінің тұрмыстық лексикасы: фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 1984. – 24 б.
Ишбулатова Х.Д. Бытовая лексика башкирского языка (семантика, структура, источники формирования). фил. ғыл. канд. ... автореф. – Уфа, 2000. – 25 с. 27. Руденко С.И. Древнейшие в мире художественные ковры и ткани из оледенелых курганов Горного Алтая. – М.: Искусство, 1968. – 136 с. 28. Грязнов М.П. Первый Пазырыкский курган.– Ленинград: Издательство «Государственный Эрмитаж», 1950. – 113 с.
Полосьмак Н.В. Пазырыкские войлоки: укокская коллекция // Археология, этнография и антропология Евразии. – 2000. – №1. С. 94–100.
REFERENCES
Momynova B. Qazaq adebi tіlіnіn tarihy: oqu quraly [History of the Kazakh literary language: textbook]. – Almaty: Atlas baspasy, 2006. – 199 b. [in Kazakh]
Uali N., Qurmanbaiuly Sh., Malbaqov M., Shoibekov R. Qazaq sozdіgі [Kazakh dictionary]. – Almaty: Dauіr, 2013. – 1488 b. [in Kazakh]
Baskakov N.A. Karakalpakskii iazyk. ІІ. Fonetika, morfologiia [Karakalpak language. II. Phonetics, morphology]. – Moskva: «Izd. ANSSSR», 1953. – 542 s. [in Russian]
Bizaqov S. Tubі bіr turkіler [The bottom is the same Turks]. Ond. 2-bas. – Almaty, 2013. – 288 b. [in Kazakh]
Ahanov K. Tіl bіlіmіne kіrіspe [Introduction to Linguistics]. – Almaty: Mektep, 1965. – 600 b. [in Kazakh]
Qazaqstan. Ulttyq enciklopediia [National Encyclopedia]. 5 t. – Almaty: «Qazaq enciklopediiasynyn» Bas redakciiasy, 2003. – 720 b. [in Kazakh]
Janpeiіsov E.N. Etnokulturnaia leksika kazahskogo iazyka [Ethnocultural vocabulary of the Kazakh language]. – Alma-Ata: Nauka KazSSR, 1989. – 282 s. [in Russian]
Missionerstvo na Altae i Kirgizskoi stepi v 1885 godu [Missionary work on the Altai and Kyrgyz steppes in 1885]. – Tomsk: Tipo-litografiia Mihailova i Makushina, 1886. – 94 s. [in Russian]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurskih narechii [Experience of the dictionary of Turkic dialects]. TT. І–ІV. – SPb, 1893–1911. [in Russian]
Potapov L.P. Etnicheskii sostav i proishojdenie altaicev. Istoriko-etnograficheskii ocherk [Ethnic composition and origin of Altai people. Historical and ethnographic essay] / Otv. red. A.P. Okladnikov. – L.: Nauka, 1969. – 196 s. [in Russian]
Edokov V.I. Altaiskii ornament [Altai ornament]. – Gorno-Altaisk: kn. izd-vo, 1971. – 11 s. [in Russian]
Toshakova E.M. Kojanaia i dereviannaia posuda i tehnika ee izgotovleniia u iujnyh altaicev [Leather and wooden utensils and the technique of making them among the southern Altaians]. – L.: Nauka, 1976. – 197 s. [in Russian]
Toshakova E.M. Tradicionnye cherty narodnoi kultury altaicev (XIX–XX vv.) [Traditional features of the Altai national culture (XIX-XX centuries)]. – Novosibirsk: Nauka, Sib. otd-nie, 1978. – 160 s. [in Russian]
Karimova P. «Leksiko-semanticheskaia klassifikaciia nekotoryh grupp glagolov v russkom i tadjikskom iazykah v sopostavitelnom plane»: avtoref. ... kand. fil. nauk [«Lexico-semantic classification of some groups of verbs in Russian and Tajik languages in comparative terms»: abstract ... candidate of phil. sciences]. – Dushanbe, 2006. – 218 s. [in Russian]
Shmelev D.N. Problemy semanticheskogo analiza leksiki: (Na materiale rus. iaz.) [Problems of semantic analysis of vocabulary: (Based on the material of the Russian language).]. – M.: Nauka, 1973. – 280 s. [in Russian]
Ufimceva A.A. Opyt izucheniia leksiki kak sistemy [Lexical learning experience as a system]. – M.: Akademiia nauk SSSR, 1962. – 288 s. [in Russian]
Arnold I.V. Osnovy nauchnyh issledovanii v lingvistike: ucheb. Posobie [The basis of scientific studies in linguistics: textbook]. – M.: Vyssh. shk., 1991. – 140 s. [in Russian]
Morkovkin V.V. Smyslovoe chlenenie universuma i klassifikaciia leksiki [Semantic division of the universe and classification of vocabulary] // Problematika opredelenii terminov v slovariah raznyh tipov. – L., 1976. – 181–190. [in Russian]
Galai O.M. Bytovaia leksika nemeckogo proishojdeniia v starobelorusskom iazyke: na materiale pismennyh istochnikov XV–XVII vv.: avtoref. … kand. filol. nauk: 10.02.02 [Household vocabulary of German origin in Old Belarusian language: on the material of written sources of the XV–XVII centuries: abstract ... candidate of phil. sciences]. Akad. nauk Belorus. SSR, In-t iazykoznaniia. – Minsk, 1977. – 23 s. [in Russian]
Ivanova A.F. Dialektnye naimenovaniia odejdy (materialy k slovariu Moskovskoi oblasti) [Dialectic names of clothing (materials for the dictionary of the Moscow region)] // Uch. Zap. MOPI im. N.K. Krujkovoi. – M., 1964. T. 148. Vyp 10. – 464 s. [in Russian]
Vlasova G.A. Nekotorye nazvaniia jenskoi odejdy v govorah Brianskoi oblasti [Some names of women's clothing in the dialects of the Bryansk region] // Brianskie govory. Materialy i issledovaniia. – L.: Uch. Zap. LGPI im. A.I. Gercena, 1968. T. 325. – S. 184–190. [in Russian]
Qashqari M. Turіk tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Turkish language]: (Diuani lugat-itturk): 3 tomdyq shygarmalar jinagy. T.3. / Qazaq tіlіne audargan, algy sozі men gylymi tusіnіkterіn jazgan A. Egeubai. – Almaty: HANT, 1998. – 600 b. [in Kazakh]
Iudahin K.K. Kirgizsko-russkii slovar [Kyrgyz-Russian dictionary Soviet encyclopedia]. – M.: Sovetskaia enciklopediia, 1965. – 974 s. [in Russian]
Zeinalov M.A. Bytovaia leksika v dialektah i govorah azerbaidjanskogo iazyka na territorii Nahichevanskoi ASSR: avtoref. ... kand. fil. nauk [Household vocabulary in dialects and dialects of the Azerbaijani language on the territory of the Nakhichevan ASSR: abstract ... candidate of phil. sciences]. – Baku, 1982. – 26 s. [in Russian]
Abdigalieva B. qazaq tіlіnіn turmystyq leksikasy: fil. ғyl. kand. ... avtoref [Household vocabulary of the Kazakh language: abstract ... candidate of phil. sciences]. – Almaty, 1984. – 24 b. [in Kazakh]
Ishbulatova H.D. Bytovaia leksika bashkirskogo iazyka (semantika, struktura, istochniki formirovaniia). fil. gyl. kand. ... avtoref. [Household vocabulary of the Bashkir language (semantics, structure, source formation): abstract ... candidate of phil. sciences]. – Ufa, 2000. – 25 s. [in Russian]
Rudenko S.I. Drevneishie v mire hudojestvennye kovry i tkani iz oledenelyh kurganov Gornogo Altaia [The world's oldest artistic carpets and fabrics from the glaciated mounds of the Altai Mountains]. – M.: Iskusstvo, 1968. – 136 s. [in Russian]
Griaznov M.P. Pervyi Pazyrykskii kurgan [First Pazyryk mound].– Leningrad: Izdatelstvo «Gosudarstvennyi Ermitaj», 1950. – 113 s. [in Russian]
Polosmak N.V. Pazyrykskie voiloki: ukokskaia kollekciia [Pazyryk felts: Ukok collection] // Arheologiia, etnografiia i antropologiia Evrazii. – 2000. – №1. S. 94–100. [in Russian]
