DÎVÂN-I HİKMET’TE ORGAN ADLARININ KULLANIMI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
156 132
Anahtar Kelimeler:
Dîvân-ı Hikmet, adbilim, organ adı, metafor, eşdizimlilik, tasavvufÖzet
İnsanlar, dimağlarında şekillendirdikleri kabulleri ya da retleri ifade etmek için muhataplarının da ortak paydası olan terimleri kullanarak anlaşılabilir olmayı ve kalmayı her zaman tercih etmişlerdir. Böylece duygudaşlık kurdukları kadar kendilerini de salt olarak anlatmayı başarmışlardır. Bu başarı bir insan ömründen daha uzun sürmüş ve bu şekilde oluşturulan öğretiler toplumlara miras kalmıştır. İnsanların düşüncelerini paylaşırken en önemli vasıtaları olan bedenlerinden yansımalarla teşbihi yüklemeler ve adlandırma yapmaları kaçınılmaz bir gerçektir. İnsanoğlunun öncelikle bedenini anlamlandırarak ve adlandırarak sosyal bir hayat tesis etmeye başladığı söylenebilir. Çünkü varoluş serüveninde insana sunulan ilk armağan bedenleri olmuştur. Gündelik hayatın bir parçası ve şekillendiricisi olması sebebiyle beden unsurunun zihinlerde şekillenmesi aşamasında organ adları yadsınamaz bir önem arz etmektedir. XII. yüzyılda, Türkistan coğrafyasındaki Türkler arasında önemli bir etki yaratarak onlara İslamiyet ve tasavvufun esaslarını sade bir dille anlatan Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i içerik bakımından olduğu kadar dil ve söz varlığı açısından da çok önemli bir malzemeye sahiptir. Çalışmada “Dîvân-ı Hikmet”te yer alan hikmetlerdeki organ adları tespit edilerek hayatı anlamlandırma ve adlandırma geleneği üzerinde çıkarımlarda bulunulmaya çalışılmıştır.
Referanslar
Aksan, D. Türkçenin sözvarlığı. –Ankara: Engin Yayınevi. 1999.
Doerfer, G. “Temel sözcükler ve Altay ŧilleri sorunu”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 28-29 (1980-1981), 1–16.
Hüseyinova, A. Organ adlarıyla kurulmuş deyimlerin karşılaştırılması (Azerbaycan-Özbek ve Türkiye Türkçesi). Yüksek lisans tezi, –İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2014.
Aydemir, A. “Divanü Lûgati’t-Türk’te insan vücuduna ait sözcükler”. International Journal of Language Academy, 2014. 2/4, 412–444.
Büyükyıldırım, A. “Âşık Paşa’nın Garîbnâme’sinde insan bedeniyle ilgili benzetmeler”. Turkish Studies, 2009. 4/2, 167–187.
Çakmak, C. “Dîvânu Lugâti’t- Türk’te vücut ve organ adları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2015. 8/41, 135–143.
Durmaz Kuybu, E. “Bir dizin denemesi: Lehcetü’l Lügat’te geçen organ ve hastalık adları”. Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 2019. 1/1, 67–79.
Görmüş, Y. “Garibnâme’de yüz, beñiz, rûy sözcüklerinin eşdizimlilikleri”. Gazi Türkiyat, 2021. 28, 45–57.
Gümüşatam, G. “Eski Anadolu Türkçesi eserlerinden Tertib-i Mu’alece’deki organ adlı tıp terimleri”. Belleten, 2009. I, 25–49.
Gürkan, D. Ö. “Kısas-ı Enbiya’da ‘Gönül’ sözcüğüyle kurulan deyimlerin organ adları temelinde çağrışımsal anlamı”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2017. 26, 223–238.
Güven, M. “Kitâbu’l-Mühimmat Fi’t-Tıb’daki türkçe organ adları”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2008. 23, 112-135.
Poyraz, E. “Codex Cumanicus’ta organ ve vücut salgıları adları”. Turkophone, 2020. 7/3, 18-33.
Tokay, Y. “Hüsrev ü Şîrîn’de organ adlarıyla kurulmuş deyimler”. International Journal of Language Academy, 2018. 6/3, 304–330.
Görmüş, Y. “Organ adları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir kaynakça denemesi”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2021. 9, 285–301.
Lakoff, G. ve Johnsen M. Metaphors we live by. London: The university of Chicago press. 2003.
Tatcı, M. (Ed.), Dîvân-ı Hikmet, Hoca Ahmed Yesevî. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi. 2017.
Öztoprak, N. “Dîvân şiirinde güzelin saç rengi”. Saç Kitabı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004. 240–261.
Akarpınar, R. B. “Sûfi kültüründe sembollerin yeri ve önemi hakkında bir deneme”, Türkbilig. 2004/7: 3–19.
Gündoğdu, A. E. “Eşdizimlilik görünümleri dilde bilişsel yapılanmaya ilişkin ne söyler? Türkçede ‘aşk, sevgi, sevda’ sözcüklerinin derlem temelli incelenmesi”. Söylem Filoloji Dergisi, 2019. 4, 455–469.
Gürer, B. “Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i ekseninde tasavvufi düşüncede İlahi aşk”. Bilig, 2017. 80, 17–41.
Tosun, N. “Tasavvuf Kültüründe Meyve”, Tasavvuf, 2004. 13, 289–300.
Ocak, A. Y. Osmanlı toplumunda tasavvuf ve sufiler. Ankara: TTK Yayınları. 2004.
Aydoğan, H. A. Türk halk inanış ve uygulamalarında el sembolü. Doktora tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2019.
Uludağ, S. Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2005.
Yılmaz, K. “Organ adlarının nesnelere aktarılmasında dil-zihin ilişkisi”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 2011. 6/2, 1083–1092.
Algar, H. “Şed”. Ankara: TDV İslâm Ansiklopedisi. 2010. 38: 405–406.
Balcı, İ. “Şakkı Sadr hadisesine dair rivayetlerin kritiği”. İstem, 2013. 11/21, 11–38.
Erginli, Z. Metinlerle tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınevi. 2006.
İlhan, M. Türkçe organ adlarının yönelim metaforları açısından incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2019.
Eren, H. Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi. 1999.
Usluer, F. Hurufilik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2009.
Babacan, V. “Yûnus Emre metinlerinde sayılar”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2018. 6/1¬-5, 270–304.
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Z%C3%BCmer-suresi/4126/68-ayet-tefsiri
