KAZAKÇA VE RUSÇA DİLLERİNDE CİNSİYET KARŞITLIĞININ SÖZLÜKBİLİMSEL SİSTEMDE GÖRÜNÜMÜ
39 39
Anahtar Kelimeler:
cinsiyet, cinsiyet dil bilimi, cinsiyet karşıtlığı, cinsiyet sözlük bilimi, erkek, kadın, antropojenik yön.Özet
Yirminci yüzyılın ikinci yarısından bu yana, anadili konuşurlarına (dil kişiliği, cinsiyet grubunun temsilcisi) ilişkin sosyal verilerin incelenmesinin ana yönlerini yansıtan insan merkezliliğe (antropojene) bağlı ilkeler, cinsiyet dil bilimi gibi bir alanın bilimsel sonuçlarının geliştirilmesinin temeli haline gelmiştir. Toplumsal cinsiyete dayalı dil kategorilerinin sistemik özelliklerini, özünü ve bileşimini, işlevlerini, bağlantılarını belirleyen bilimsel çalışmalar devam etmekte ve teorik gerekçelendirme uygulamaları geliştirilmektedir. Bu çalışmalar içerisinde cinsiyet dil biliminde cinsiyet karşıtlığının dilde ifadesinin araştırılmasında dil bilimsel, kültürel dil bilimsel, sosyo-dil bilimsel, psiko-dil bilimsel araştırmaların yanı sıra sözlük bilimsel araştırmalar da önemle yer almaktadır.
Bu açıdan bakıldığında cinsiyet karşıtlığının dilin sözlük bilimsel sisteminde temsil edilmesi pratiği, bilimsel açıdan ilgi duyulan konulardan biridir. Bu makaledeki araştırma için önemli olan, ikili toplumsal cinsiyet karşıtlığını sözlük bilimsel yöntemler uygulanarak incelemektir. Makalenin amacı, cinsiyet karşıtlığını oluşturan kelimeleri sözlük bilimsel açıklama açısından analiz etmektir. Cinsiyete dayalı dil bilim alanındaki araştırmalar, bilimsel yönteme bağlı olarak doğası gereği kapsamlı olduğundan, analiz edilen veriler çeşitli kaynaklardan ve sistemlerden seçilmektedir. Bu amaçla, sözlük bilimsel kaynaklarda cinsiyet belirteçlerini; ikili cinsiyet karşıtlığı bakış açısıyla tanımlama yöntemi kullanılmıştır.
Dilin sözlük bilimsel sistemi, herhangi bir dilin dilsel-kültürel doğasını, değer yönelimini (aksiyolojik doğasını), çağrışımsal ve kavramsal alanını tanımlayabilen bir sistemdir, bu nedenle toplumsal cinsiyet çalışmaları için büyük önem taşımaktadır. Cinsiyet karşıtlıklarının sözlük bilimsel sistemdeki görünüşlerine dayanarak analizi, sözlük bilimsel tekniğin cinsiyet araştırması amacıyla kullanılmasına izin verir, dillerin cinsiyet kimliğini tanımlamasının yollarını gösterir, sözlük bilimsel pratiğin gelişim yönlerini gerçekleştirir ve dilin işlevsel doğasını ortaya çıkarır.
Referanslar
Каримова Б., Қуантайұлы Н., Төлепберген Б. Көркем мәтіннің гендерлік ерекшеліктері // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №4(130). – Б. 89–100. https://doi.org/10.47526/2023-4/2664-0686.08
Zhumasheva K.B. et al. Representation of Gender Metaphor in Lexicography as a Reflection of Culture // International Journal of society, culture and language. – 2022. – Vol. 10, Issue 3. – P. 151-162. http://dx.doi.org/10.22034/ijscl.2022.543085.2467 3. Heidari Y.Sh. Araştirmalarda cinsiyet ve toplumsal cinsiyet Eşitliği: sager yönergelerinin gerekçesi ve Kullanim önerisi // Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. – 2020. – Cilt 22, Sayı 1. – S. 1–23. http://dx.doi.org/10.26468/trakyasobed.689290
Шоқым Г.Т. Гендерлік лингвистика негіздері. – Алматы: Экономика, 2012. – 190 б.
Кайдарова А.М. Оппозиция «мужское – женское» как основа гендерного подхода в литературоведении (на примере творчества Л. Петрушевской, Г. Щербаковой, С. Василенко) // Молодой ученый. – 2018. – №7(193). – С. 202–205.
Хасанұлы Б. Қазақ тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырудың өзекті мәселелері // Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы: халық. конф. матер. – Алматы: Экономика, 2003. – Б. 284–288.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі: 15 т. / ред. А. Ысқақов, Н. Уәли. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 750 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі: энциклопедия. – Алматы: DPS, 2011. – Т. 1. – 738 б.
Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.
Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка / под ред. Н.Ю. Шведова. – Изд. 4-е, доп. – М.: Азбуковник, 2000. – 940 с.
Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі.– Алматы: Қазақ ССР-ның «Ғылым» баспасы, 1966. – 240 б.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исследования. – М.; Л., 1951. – 451 с.
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М.: Сов. энциклопедия, 1965. – 973 с.
Потанин Г.Н. Очерки северо-западной Монголии. – СПб., 1883. – Вып. 4. – 1026 с.
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1997. – 368 б.
Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б.
REFERENCES
Karimova B., Quantaiuly N., Tolepbergen B. Korkem matіnnіn genderlіk erekshelіkterі [Gender features of a literary text] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №4 (130). – B. 89–100. https://doi.org/10.47526/2023-4/2664-0686.08 [in Kazakh]
Zhumasheva K.B. et al. Representation of Gender Metaphor in Lexicography as a Reflection of Culture // International Journal of society, culture and language. – 2022. – Vol. 10, Issue 3. – P. 151-162. http://dx.doi.org/10.22034/ijscl.2022.543085.2467
Heidari Y.Sh. Araştirmalarda cinsiyet ve toplumsal cinsiyet Eşitliği: sager yönergelerinin gerekçesi ve Kullanim önerisi [Gender and gender Equality in research: justification of the sager guidelines and Recommendation for their use] // Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. – 2020. – Cilt 22, Sayı 1. – S. 1–23. http://dx.doi.org/10.26468/trakyasobed.689290 [in Turkish]
Shoqym G.T. Genderlіk lingvistika negіzderі [Fundamentals of gender linguistics]. – Almaty: Ekonomika, 2012. – 190 b. [in Kazakh]
Kaidarova A.M. Oppozicia «mujskoe – jenskoe» kak osnova gendernogo podhoda v literaturovedenii (na primere tvorchestva L. Petrushevskoi, G. Sherbakovoi, S. Vasilenko) [The opposition “male – female” as the basis of a gender approach in literary criticism (on the example of the work of L. Petrushevskaya, G. Shcherbakova, S. Vasilenko)] // Molodoi uchenyi. – 2018. – №7(193). – S. 202–205. [in Russian]
Hasanuly B. Qazaq tіl bіlіmіnde genderlіk bagytty qalyptastyrudyn ozektі maselelerі [Actual problems of gender orientation formation in Kazakh linguistics] // Psiholingvistika jane aleumettіk tіl bіlіmі: qazіrgі kuiі jane bolashagy: halyk. konf. mater. – Almaty: Ekonomika, 2003. – B. 284–288. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі: 15 t. [Dictionary of the Kazakh literary language: 15 vol.] // red. A. Ysqaqov, N. Uali. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 750 b. [in Kazakh]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturlі juiesі: enciklopedia [Traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names: encyclopedia]. – Almaty: DPS, 2011. – T. 1. – 738 b. [in Kazakh] 9. Januzakov T. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі [Explanatory Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Daik-Press, 2008. – 968 b. [in Kazakh]
Ojegov S.I. Tolkovyi slovar russkogo iazyka [Explanatory dictionary of the Russian language] / pod red. N.Iu. Shvedov. – Izd. 4-oe, dop. – M.: Azbukovnik, 2000. – 940 s. [in Russian]
Ysqaqov A., Syzdyqova R., Sarybaev Sh. Qazaq tіlіnіn qysqasha etimologialyq sozdіgі [Brief Etymological Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Qazaq SSR-nyn «Gylym» baspasy, 1966. – 240 b. [in Kazakh]
Malov S.E. Pamiatniki drevnetiurkskoi pismennosti: teksty i issledovania [Monuments of ancient Turkic writing: texts and research]. – M.; L., 1951. – 451 s. [in Russian]
Iudahin K.K. Kirgizsko-russkiy slovar [Kyrgyz-Russian dictionary]. – M.: Sov. enciklopedia, 1965. – 973 s. [in Russian]
Potanin G.N. Ocherki severo-zapadnoi Mongolii [Essays on Northwestern Mongolia]. – SPb., 1883. – Vyp. 4. – 1026 s. [in Russian]
Qazaq dasturlі madenietіnіn enciklopedialyq sozdіgі [Encyclopedic Dictionary of Kazakh traditional culture]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 1997. – 368 b. [in Kazakh]
Bizaqov S. Sinonimder sozdіgі [Sinonimder sozdіgі]. – Almaty: Arys, 2007. – 640 b. [in Kazakh]
