Қазақ және орыс тілдеріндегі гендерлік оппозицияның лексикографиялық жүйеде бейнеленуі
39 39
Кілт сөздер:
гендер, гендерлік лингвистика, гендерлік оппозиция, гендерлік лексикография, еркек-әйел, антропоөзектік бағыт.Аңдатпа
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап тіл иесіне (тілдік тұлғаға, гендерлік топ өкіліне) қатысты әлеуметтік деректерді басты зерттеу бағыттарына айналдырған антропоөзектік қағидаттар гендерлік лингвистика сияқты саланың ғылыми тұжырымдарының дамуына негіз болды. Гендерлік лингвистикалық категориялардың жүйелік сипаттарын, мәні мен құрамын, функцияларын, байланыстарын анықтайтын ғылыми зерттеулер орын алып, теориялық негіздеу тәжірибелері дамуда. Оның ішінде гендерлік тіл білімінде гендерлік оппозицияның тілдегі көрінісін зерттеуде лингвокогнитивтік, лингвомәдениеттанымдық, әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық бағыттағы зерттеулермен қатар, лексикографиялық бағыттағы зерттеулердің маңыздылығы көрінеді.
Осы тұрғыдан келгенде, гендерлік оппозицияның тілдің лексикографиялық жүйесіндегі бейнелену тәжірибесі – ғылыми қызығушылық тудыратын мәселелердің бірі. Бұл мақаладағы зерттеу үшін маңыздысы – гендерлік бинарлық оппозицияның лексикографиялық әдіс-тәсілдер арқылы берілу тәжірибесі. Мақаланың мақсаты – гендерлік оппозицияны құрайтын лексемаларды лексикографиялық сипатталу тұрғысынан талдау. Гендерлік лингвистика саласындағы зерттеулер ғылыми нысанына қарай кешенді сипатта болғандықтан, талдауға алынатын деректер түрлі дереккөздер мен жүйелерден қамтылып алынады. Бұл мақсатта лексикографиялық дереккөздердегі гендерлік лексемаларды оппозициялық тұрғыдан сипаттау әдісі қолданылған.
Тілдің лексикографиялық жүйесі кез-келген тілдің лингвомәдени болмысын, құндылықты бағытталуын (аксиологиялық болмысын), коннотациялық және концептологиялық саласын сипаттай алатын жүйесі, сондықтан гендерлік зерттеулер үшін маңыздылығы жоғары. Гендерлік оппозицияларды лексикографиялық жүйедегі көрінісі негізінде талдау лексикографиялық әдістемені гендерлік зерттеу мақсатында қолдануға мүмкіндік береді, тілдердің гендерлік болмысының сипатталу тәсілдерін анықтайды, лексикографиялау тәжірибесінің даму бағыттарын өзектендіреді, тілдің функционалдық сипатын ашады.
Әдебиеттер тізімі
Каримова Б., Қуантайұлы Н., Төлепберген Б. Көркем мәтіннің гендерлік ерекшеліктері // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №4(130). – Б. 89–100. https://doi.org/10.47526/2023-4/2664-0686.08
Zhumasheva K.B. et al. Representation of Gender Metaphor in Lexicography as a Reflection of Culture // International Journal of society, culture and language. – 2022. – Vol. 10, Issue 3. – P. 151-162. http://dx.doi.org/10.22034/ijscl.2022.543085.2467 3. Heidari Y.Sh. Araştirmalarda cinsiyet ve toplumsal cinsiyet Eşitliği: sager yönergelerinin gerekçesi ve Kullanim önerisi // Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. – 2020. – Cilt 22, Sayı 1. – S. 1–23. http://dx.doi.org/10.26468/trakyasobed.689290
Шоқым Г.Т. Гендерлік лингвистика негіздері. – Алматы: Экономика, 2012. – 190 б.
Кайдарова А.М. Оппозиция «мужское – женское» как основа гендерного подхода в литературоведении (на примере творчества Л. Петрушевской, Г. Щербаковой, С. Василенко) // Молодой ученый. – 2018. – №7(193). – С. 202–205.
Хасанұлы Б. Қазақ тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырудың өзекті мәселелері // Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы: халық. конф. матер. – Алматы: Экономика, 2003. – Б. 284–288.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі: 15 т. / ред. А. Ысқақов, Н. Уәли. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 750 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі: энциклопедия. – Алматы: DPS, 2011. – Т. 1. – 738 б.
Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.
Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка / под ред. Н.Ю. Шведова. – Изд. 4-е, доп. – М.: Азбуковник, 2000. – 940 с.
Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі.– Алматы: Қазақ ССР-ның «Ғылым» баспасы, 1966. – 240 б.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исследования. – М.; Л., 1951. – 451 с.
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М.: Сов. энциклопедия, 1965. – 973 с.
Потанин Г.Н. Очерки северо-западной Монголии. – СПб., 1883. – Вып. 4. – 1026 с.
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1997. – 368 б.
Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б.
REFERENCES
Karimova B., Quantaiuly N., Tolepbergen B. Korkem matіnnіn genderlіk erekshelіkterі [Gender features of a literary text] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №4 (130). – B. 89–100. https://doi.org/10.47526/2023-4/2664-0686.08 [in Kazakh]
Zhumasheva K.B. et al. Representation of Gender Metaphor in Lexicography as a Reflection of Culture // International Journal of society, culture and language. – 2022. – Vol. 10, Issue 3. – P. 151-162. http://dx.doi.org/10.22034/ijscl.2022.543085.2467
Heidari Y.Sh. Araştirmalarda cinsiyet ve toplumsal cinsiyet Eşitliği: sager yönergelerinin gerekçesi ve Kullanim önerisi [Gender and gender Equality in research: justification of the sager guidelines and Recommendation for their use] // Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. – 2020. – Cilt 22, Sayı 1. – S. 1–23. http://dx.doi.org/10.26468/trakyasobed.689290 [in Turkish]
Shoqym G.T. Genderlіk lingvistika negіzderі [Fundamentals of gender linguistics]. – Almaty: Ekonomika, 2012. – 190 b. [in Kazakh]
Kaidarova A.M. Oppozicia «mujskoe – jenskoe» kak osnova gendernogo podhoda v literaturovedenii (na primere tvorchestva L. Petrushevskoi, G. Sherbakovoi, S. Vasilenko) [The opposition “male – female” as the basis of a gender approach in literary criticism (on the example of the work of L. Petrushevskaya, G. Shcherbakova, S. Vasilenko)] // Molodoi uchenyi. – 2018. – №7(193). – S. 202–205. [in Russian]
Hasanuly B. Qazaq tіl bіlіmіnde genderlіk bagytty qalyptastyrudyn ozektі maselelerі [Actual problems of gender orientation formation in Kazakh linguistics] // Psiholingvistika jane aleumettіk tіl bіlіmі: qazіrgі kuiі jane bolashagy: halyk. konf. mater. – Almaty: Ekonomika, 2003. – B. 284–288. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі: 15 t. [Dictionary of the Kazakh literary language: 15 vol.] // red. A. Ysqaqov, N. Uali. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 750 b. [in Kazakh]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturlі juiesі: enciklopedia [Traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names: encyclopedia]. – Almaty: DPS, 2011. – T. 1. – 738 b. [in Kazakh] 9. Januzakov T. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі [Explanatory Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Daik-Press, 2008. – 968 b. [in Kazakh]
Ojegov S.I. Tolkovyi slovar russkogo iazyka [Explanatory dictionary of the Russian language] / pod red. N.Iu. Shvedov. – Izd. 4-oe, dop. – M.: Azbukovnik, 2000. – 940 s. [in Russian]
Ysqaqov A., Syzdyqova R., Sarybaev Sh. Qazaq tіlіnіn qysqasha etimologialyq sozdіgі [Brief Etymological Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Qazaq SSR-nyn «Gylym» baspasy, 1966. – 240 b. [in Kazakh]
Malov S.E. Pamiatniki drevnetiurkskoi pismennosti: teksty i issledovania [Monuments of ancient Turkic writing: texts and research]. – M.; L., 1951. – 451 s. [in Russian]
Iudahin K.K. Kirgizsko-russkiy slovar [Kyrgyz-Russian dictionary]. – M.: Sov. enciklopedia, 1965. – 973 s. [in Russian]
Potanin G.N. Ocherki severo-zapadnoi Mongolii [Essays on Northwestern Mongolia]. – SPb., 1883. – Vyp. 4. – 1026 s. [in Russian]
Qazaq dasturlі madenietіnіn enciklopedialyq sozdіgі [Encyclopedic Dictionary of Kazakh traditional culture]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 1997. – 368 b. [in Kazakh]
Bizaqov S. Sinonimder sozdіgі [Sinonimder sozdіgі]. – Almaty: Arys, 2007. – 640 b. [in Kazakh]
