Когнитивный характер лингвокультурных единиц на верования средневекового памятника «Кодекс Куманикус»
45 51
Ключевые слова:
лингвистика, лингвокультура, лингвокогнитив, мистика, верования, этнокультура, языковое единство.Аннотация
В статье рассматривается когнитивный характер лингвокультурных единиц, относящихся к верованиям, обнаруженным в средневековом памятнике кыпчакской письменности «Кодекус Куманикус». Верования – это духовные понятия, которые формируется тесной связи с жизнью, культурой, обычаями, взглядами на мир определенного народа. Основная цель статьи – раскрыть лингвокультурологический характер языковых единиц и их общую преемственность, присущую тюркским народам, в отношении верований, отраженных в языке данного памятника. Языковые единицы, относящиеся к верованиям, встречающимся в письменном памятнике «Кодекус Куманикус», веками сохранялись в народном познании, как духовно-культурное явление. В статье определено отражение лингвокультурных единиц, сформировавшихся в степной цивилизации на сегодняшний день, на конкретных примерах определены их этнокультурные, лингвокогнитивные характеристики. Со временем познание человека становится более совершенным, возрастает потребность в накоплении и изучении предшествующего ему наследия. Большое значение имеет изучение письменного монументального языка с точки зрения антропогенной парадигмы, лингвистический анализ текста памятника.
В статье рассмотрели языковые единицы выражающие древние народные верования: Teŋir (бог), kök (небо), bügü (святыня); мистические лексемы: baqčï (шаман), qam (колдун), qam qatïn (колдунья), rämillik (гадание), kešenä (мавзолей), qurɤan (курган), sïn (надгробный камень); космонимы: yulduzčï (астролог), ay (луна), kun (солнце), yulduz (звезда), уау (молния), yayšï (метеоролог), sazaɤan (дракон-молния).
Библиографические ссылки
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Боранбаев С. Түркі және қыпшақ тілінің туыстығы туралы жинақ. – Шымкент: Нұрлы әлем, 2005. – 115 б.
Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 365 б.
Древнетюркский словарь. – Астана: Ғылым, 2016. – 708 с.
Қашқари М. Түрік сөздігі. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2007. – 592 б.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сборник. – М.: Наука, 1981. – 192 c.
Көмеков Б., Анарбаев Қ. «Кодекус Куманикус» қыпшақтардың тарихи-мәдени ескерткіші (ХІІІ-ХIV ғғ.): монография. – Алматы: Нұр-Сұлтан, 2020. – 336 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.14. – Алматы: Дәуір, 2011. – 956 б.
Гаркавец А. Кодекус куманикус. – Алматы: Баур, 2015. – 1344 с.
Күлтегін. Тоныкөк. – Астана: Аударма, 2022. – 96 б.
Гүлсевин Г., Құлбарақ С. «Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырларындағы ортақ мoтивтер: көне түркілік дүниетаным бейнесі // Тurkic Studies Journal. – 2022. – №3. – Б. 58–70.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.8. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture and Language. – 2023. – Vol. 11, 2. – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676
Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.
Айдаров Ғ. Тоникуқ ескерткішінің (VIII ғасыр) тілі. – Алматы: Қазақстан, 2000. – 120 б.
Қаржаубайұлы С. Тас кітаптың құпиясы. – Алматы: Арыс, 2019. – 384 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.10. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Диалектологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2017. – 800 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.13. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Дәуір, 2009. – 369 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.7. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.2. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.4. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Анарбаев Қ.С. Ұлы Дала көшпелі тайпаларының көне және орта ғасырлық наным-сенімдеріндегі тарихи сабақтастық мәселесі («Кодекс Куманикус» (ХІІІ-XIV ғ. басы) жазба ескерткіші материалдары бойынша) // Türkoloji. Haziran 24.065.2013;(64). – Б. 104–110. 2604997 (dergipark.org.tr) 24. Қадашева Қ., Асанова Ұ.О., Мырзаханова А.Қ. Түркі халықтарының дәстүрлі тәрбие жүйесіндегі фольклордың рөлі // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2019. – №2 (112). – Б. 91–100.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т. 5. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
REFERENCES 1. Boranbaev S. Turkі jane qypshaq tіlіnіn tuystygy turaly jinaq [Collection on the kinship of the Turkic and Kipchak languages]. – Shymkent: Nurly alem, 2005. – 115 b. [in Kazakh] 2. Mankeeva J.A. Qazaq tіlіndegі etnomadeni ataulardyn tanymdyq negіzderі [Cognitive foundations of ethno-cultural names in the Kazakh language]. – Almaty: Jіbek joly, 2008. – 365 b. [in Kazakh] 3. Drevnetiurkski slovar [Ancient Turkic dictionary]. – Astana: Gylym, 2016. – 708 s. [in Russian] 4. Qashqari M. Turіk sozdіgі [Turkish dictionary]. – Almaty: «Taimas» baspa uiі, 2007. – 592 b. [in Kazakh] 5. Kliashtornyi S.G. Mifologicheskie siujety v drevnetiurkskih pamiatnikah. Tiurkologicheski sbornik [Mythological subjects in ancient Turkic monuments. The Turkological collection]. – M.: Nauka, 1981. – 192 s. [in Russian] 6. Komekov B., Anarbaev Q. «Kodekus Kumanikus» qypshaqtardyn tarihi-madeni eskertkіshі (XІІІ–XIV gg.) [Historical and cultural monument of the Kipchaks “Codecus Kumanicus” (XIII–XIV centuries)]: monografia. – Almaty: Nur-Sultan, 2020. – 336 b. [in Kazakh] 7. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.14. – Almaty: Dauіr, 2011. – 956 b. [in Kazakh] 8. Garkavec A. Kodekus kumanikus [Codecus cumanicus]. – Almaty: Baur, 2015. – 1344 s. [in Russian] 9. Kultegіn. Tonykok [Kultegin. Tonykok]. – Astana: Audarma, 2022. – 96 b. [in Kazakh] 10. Gulsevin G., Qulbaraq S. «Kultegіn», «Bіlge qagan» jane «Tonykok» jyrlaryndagy ortaq motivter: kone turkіlіk dunietanym beinesі [Common motifs in the songs “Kultegin”, “Bilge Kagan” and “Tonykok”: the image of the ancient Turkic worldview] // Тurkic Studies Journal. – 2022. – №3. – Б. 58–70. [in Kazakh] 11. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.8. – Almaty: Dauіr, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture and Language. – 2023. – Vol. 11, 2. – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676 13. Kenesbaev І. Frazeologialyq sozdіk [Phraseological dictionary]. – Almaty: Arys, 2007. – 800 b. [in Kazakh] 14. Aidarov G. Tonikuq eskertkіshіnіn (VIII gasyr) tіlі [Language of the tonikuk monument (VIII century)]. – Almaty: «Qazaqstan» baspa uiі, 2000. – 120 b. [in Kazakh] 15. Qarzhaubaiuly S. Tas kіtaptyn qupiasy [The mystery of the stone book]. – Almaty: Arys, 2019. – 384 b. [in Kazakh] 16. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.10. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 17. Dialektologialyq sozdіk [Dialectological dictionary]. – Almaty: Arys, 2017. – 800 b. [in Kazakh] 18. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.13. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 19. Syzdyq R. Sozder soileidі [Words speak]. – Almaty: Dauіr, 2009. – 369 b. [in Kazakh] 20. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.7. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 21. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.2. – Almaty: Dauіr, 2011. – 744 b. [in Kazakh] 22. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.4. – Almaty: Dauіr, 2011. – 744 b. [in Kazakh] 23. Anarbaev Q.S. Uly Dala koshpelі taipalarynyn kone jane orta gasyrlyq nanym-senіmderіndegі tarihi sabaqtastyq maselesі («Kodeks Kumanikus» (XІІІ-XIV g. basy) jazba eskertkіshі materialdary boiynsha) [The problem of historical continuity in the ancient and medieval beliefs of the nomadic tribes of the Great Steppe (based on the materials of the written monument “Codecus Cumanicus” (XIII-early XIV centuries)] // Türkoloji. Haziran 24.065.2013;(64). – B. 104–110. 2604997 (dergipark.org.tr) [in Kazakh] 24. Qadasheva Q., Asanova U.O., Myrzahanova A.Q. Turkі halyqtarynyn dasturlі tarbie juiesіndegі folklordyn rolі [The role of folklore in the system of traditional education of the Turkic peoples] // Iasaui universitetіnіn Habarshysy. – 2019. – №2 (112). – В. 91-100. [in Kazakh] 25. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.5. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
