Жоғалған түркі тілінің лексикасын түгендеу тәжірибесінен
18 22
Кілт сөздер:
хотон, жойылған түркі тілі, жоғалған тіл, сөздік құрастыру, Моңғолиядағы түркітектес этностар, лексикасын түгендеу, монолексема, аударма.Аңдатпа
Мақалада Моңғолияның батыс өлкесінде өмір сүретін, өздерінің ана тілін
ұмытқан түркітектес хотон этносының бұл өлкеге қалай тап болғандығы, хотон этнонимінің
мәні және олар бойынша зерттеулерге шолу жасалады. Қазіргі кезде хотондардың тілдері
қолданыстан шығып, жойылған, өздері моңғолтілді қауымға айналған. Соған қарамастан
халықтың санасында өздері түркілердің ұрпағы екендігі және ата-бабалары моңғолдардан
өзгеше тілде сөйлегендігі туралы ақпарат сақталған. Осыған орай тұрмыстық
лексикологияның қалдықтары да бар.
Хотондардың әдет-ғұрпы мен мәдениеті моңғол халықтарынан ерекшеленеді. Діни
наным-сенімдері бойынша мұсылмандықтың суннит тармағын ұстанады, бірақ күнделікті
тұрмыс-тіршілігінде бақсылық пен буддизм, ламаизм элементтері де қатар қолданылады.
Мұсылмандық рәсімдер кезінде айтылатын бір топ мәтін ауызша сақталған. ХХ ғасырдың
басынан социалистік елдерде етек алған атезимнің шектеулерінен болып хотондардың дұғатілектері – «Молдоо нарын хэллэг» (Молдалардың сөзі) атадан балаға жасырын түрде
жалғасып келді. Аузыша мәтін танылмастай өзгеріске түскен, «бұзылған». Бұл мәтіндер
зерттеушілер тарапынан зерделеніп, талдаулар жүргізілмеген, олар «түсініксіз мәтіндер»
деген айдармен бүгінгі күнге жеткен.
Мақалада осындай күйдегі жоғалған тілдің мүмкін болатын барлық дереккөздерін
пайдалана отырып, сөздік құрастырудың алғашқы тәжірибесі баяндалады. Хотондық жеке
лексемаларды анықтап, теріп алу, оның лексикалық қатарын барынша ұлғайту басты назарда
болады және бұл үдеріс нақты дәлелдермен талданады.
Әдебиеттер тізімі
Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: результаты путешествия, исполненные в
–1877 гг. Г.Н. Потаниным. Вып. 2. Материалы этнографические. – СПб., 1881. [Электронный
ресурс]. URL: https://elib.rgo.ru. (дата обращения 12.08.2024)
Владимирцов Б.Я. Турецкий народец хотоны: Новые данные о хотонах. В кн.: Записки
Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества. Пг.: Типография
Императорской Академии Наук, 1916. – С. 265–277.
Шәкәрім Қ. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Қазақстан; Сана, 1991. –
б.
Санхүү Б. Хотон ардын аман зохиол (Хотон ауыз әдебиеті). – Улаанбаатар: ШУА Хэл
зохиолын хүрээлэн, 2014. – 442 б.
Цэрэндаш Ц., Батсуурь Ж. Монголын хүн амын генийн сан: Хотон таны угийн зураглал
(Моңғолия халықтарының генефоны: Хотондар, сіздің тегіңіздің сызбасы). – Улаанбаатар: Анагаах
ухааны хүрээлэн, 2004. – 182 б.
Самойлович А.Н. Хотонские записи Потанина. В кн.: Записки Восточного Отделения
Императорского Русского Археологического Общества., Пг.: Типография Императорской Академии
Наук, 1916. – С. 278–290. [Электронный ресурс]. URL: http://www.orientalstudies.ru. (дата обращения
08.2024)
Бадамхатан С. Увсын хотон ястан (Хотонский народец аймака Увс). – Эрдэнэт: Ажнай, 1995.
– 92 c.
Солонго Д., Сарангэрэл Р. Хотон аман аялгуу (Хотон диалектісі). – Улаанбаатар, 2020. –
c.
Сафиуллина Г. Двуязычная лексикография: теория и практика магистрского курса //
Филология и культура. – 2016. – №2(44). – С. 126–130.
Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том / Ауд. А. Егеубай. – Алматы: Арда+7, 2017. – 592 б.
Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографики. Архив Петербургской русистки.
[Электронный ресурс]. URL: https://www.ruthenia.ru/apr/textes/sherba/sherba9.htm (дата обращения
08.2024) 12. Дубичинский В.В. Теоретическая и практическая лексикография. – Вена-Харьков, 1988. –
с.
Magdalena T.F. The Khoton of western Mongolia // Acta Orientalia Academia Science arum
Hung. – 1979. – Tomus XXXIII (1). – Р. 1–37.
Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские лексические
основы на буквы «К» (~«Г», «Қ» (~«К»). Вып. 1-й, РАН, ИЯ / Отв. ред. Благова Г.Ф. – М.: Языки
русской культуры, 1997. – 368 с.
Тантай ижил нэрийн статистик мэдээлэл. [Электронды ресурс]. URL:
https://www2.1212.mn/sonirkholtoi/GivenName/ (қаралған күні 18.08.2024)
Егоров В.Г. Этимологический словарь чувашского языка. – Чебоксары: Чувашское книжное
издательство, 1964. – 357 с.
Zhakupov et al. The Basic Vocabulary of An Extinct Language: The Khoton Language in
Mongolia // Eurasian Journal of Applied Linguistics. – 2024. – №10(2). – P. 47–59.
http://dx.doi.org/10.32601/ejal.10205
Мусорин А.Ю. О содержании понятия «Мертвые языки». В кн.: Язык и культура. –
Новосибирск: Изд-во Новосибирск. гос. ун-та, 2003. – С. 3–6.
Базылхан Б. Қазақша-моңғолша сөздік. – Ұланбатыр: Монғолия Ғылым академиясының Тіл
мен әдебиет институты, 1977. – 392 б.
Цолоо Ж. БНМАУ дахь монгол хэлний нутгийн аялгууны толь бичиг ІІ: ойрад аялгуу. –
Улаанбаатар: ИЯЛ АН МНР, 1988. – 944 б.
Ц-д Номинхановын 1924-1925 онд Баруун Монголд хийсэн судалгаа-1 (Ц-д Номинхановтың
-1925 жылдары Батыс Моңғолияда жүргізген зерттеулері-1) // Bibliotheca oiratica LXI7. –
Улаанбаатар, 2016. – 170 б.
Шамина Л.А. Инфинитив в тувинском языке. [Электронный ресурс]. URL:
file:///C:/Users/nursa/Downloads/infinitiv-v-tuvinskom-yazyke.pdf (дата обращения 12.08.2024)
Туяа У. Үндэстний цөөнхийн сурч боловсрох, эх хэлээрээ харилцах эрх, түүний хэрэгжилт
(Аз ұлттардың білім алу, ана тілінде сөйлесу құқығы және оның орындалуы) // Улс төрийн
боловсролын академи: Шинэ толь. – 2009. – №66. [Электронды ресурс]. URL: https://academy.edu.mn/
(қаралған күні 18.08.2024)
Potanin G.N. Ocherki Severo-Zapadnoi Mongolii: rezultaty puteshestvia, ispolnennye v 1876–1877
gg. G.N. Potaninym [Sketches of North-Western Mongolia: the results of the trip, carried out in 1876-1877.
G.N. Potanin]. Vyp. 2. Materialy etnograficheskie. – SPb., 1881. [Electronic resource]. URL:
https://elib.rgo.ru. (date of access 12.08.2024) [in Russian]
Vladimircov B.Ia. Tureckiy narodec hotony: Novye dannye o hotonah [Turkish Khoton people:
New data about the Khotons]. V kn.: Zapiski Vostochnogo Otdelenia Imperatorskogo Russkogo
Arheologicheskogo Obshestva. Pg.: Tipografia Imperatorskoi Akademii Nauk, 1916. – S. 265–277. [in
Russian]
Shakarіm Q. Turіk, qyrgyz-qazaq һam handar shejіresі [Turkish, Kyrgyz-Kazakh and khan
genealogy]. – Almaty: Qazaqstan; Sana, 1991. – 80 b. [in Kazakh]
Sanhuu B. Hoton ardyn aman zohiol (Hoton auyz adebietі) [The folklore of khoton]. – Ulaanbaatar:
ShUA Hiel zohiolyn hurieielien, 2014. – 442 b. [in Mongolian]
Cieriendash C., Batsuur J. Mongolyn hun amyn geniin san: Hoton tany ugiin zuraglal (Mongolia
halyqtarynyn genefony: Hotondar, sіzdіn tegіnіzdіn syzbasy) [Mongolian population gene pool: Genealogy
of your pelicans]. – Ulaanbaatar: Anagaah uhaany hүrieielien, 2004. – 182 s. [in Mongolian]
Samoilovich A.N. Hotonskie zapisi Potanina [Potanin's Haughton Recordings]. V kn.: Zapiski
Vostochnogo Otdelenia Imperatorskogo Russkogo Arheologicheskogo Obshestva., Pg.: Tipografia
Imperatorskoi Akademii Nauk, 1916. – S. 278–290. [Electronic resource]. URL:
http://www.orientalstudies.ru. (date of access 12.08.2024) [in Russian]
Badamhatan S. Uvsyn hoton iastan (Hotonskiy narodec aimaka Uvs) [Khoton people of Uvs]. –
Ierdieniet: Ajnai, 1995. – 92 s. [in Mongolian]
Solongo D., Sarangieriel R. Hoton aman aialguu (Hoton dialektіsі) [Dialect of Khotons]. –
Ulaanbaatar, 2020. – 157. [in Mongolian]
Safiullina G. Dvuiazychnaia leksikografia: teoria i praktika magistrskogo kursa [Bilingual
lexicography: theory and practice of the master's course] // Filologia i kultura. – 2016. – №2(44). – S. 126–
[in Russian]
Qashqari M. Turіk sozdіgі. 1-tom [Turkish dictionary. Vol 1] / Aud. A. Egeubao. – Almaty:
Arda+7, 2017. – 592 b. [in Kazakh]
Sherba L.V. Opyt obshei teorii leksikografiki. Arhiv Peterburgskoi rusistki [Experience of the
general theory of lexicography Archives of St. Petersburg Russian Studies]. [Electronic resource]. URL:
https://www.ruthenia.ru/apr/textes/sherba/sherba9.htm (date of access 12.08.2024) [in Russian]
Dubichinskiy V.V. Teoreticheskaia i prakticheskaia leksikografia [Theoretical and practical
lexicography]. – Vena-Harkov, 1988. – 161 s. [in Russian]
Magdalena T.F. The Khoton of western Mongolia // Acta Orientalia Academia Science arum
Hung. – 1979. – Tomus XXXIII (1). – R. 1–37.
Etimologicheskiy slovar tiurkskih iazykov. Obshetiurkskie i mejtiurkskie leksicheskie osnovy na
bukvy «K» (~«G», «Қ» (~«K») [Etymological dictionary of Turkic languages. General Turkic and interTurkic lexical bases with the letter "K" (~"G", "K" (~"k")]. Vyp. 1-j, RAN, IIa / Otv. red. Blagova G.F. – M.:
Iazyki russkoi kultury, 1997. – 368 s. [in Russian]
Tantai ijil nieriin statistik miedieieliel [Statistics of the same name as you]. [Electronic resource].
URL: https://www2.1212.mn/sonirkholtoi/GivenName/ (date of access 18.08.2024) [in Mongolian]
Egorov V.G. Etimologicheskiy slovar chuvashskogo iazyka [Etymological dictionary of the
Chuvash language]. – Cheboksary: Chuvashskoe knijnoe izdatelstvo, 1964. – 357 s. [in Russian]
Zhakupov et al. The Basic Vocabulary of An Extinct Language: The Khoton Language in
Mongolia // Eurasian Journal of Applied Linguistics. – 2024. – №10(2). – P. 47–59.
http://dx.doi.org/10.32601/ejal.10205
Musorin A.Iu. O soderjanii poniatia «Mertvye iazyki» [About the content of the concept “Dead
languages”]. V kn.: Iazyk i kultura. – Novosibirsk: Izd-vo Novosibirsk. gos. un-ta, 2003. – S. 3–6. [in
Russian]
Bazylhan B. Qazaqsha-mongolsha sozdіk [Kazakh-Mongolian dictionary]. – Ulanbatyr: Mongolia
Gylym akademiasynyn Tіl men adebiet instituty, 1977. – 392 b. [in Kazakh]
Coloo Zh. BNMAU dah' mongol hielniy nutgiin aialguuny tol bichig ІІ: oirad aialguu [Dictionary
of local dialects of the Mongolian language in the People's Republic of China ІІ: Oirad dialects]. –
Ulaanbaatar: IIaL AN MNR, 1988. – 944 b. [in Mongolian]
C-d Nominhanovyn 1924-1925 ond Baruun Mongold hiisien sudalgaa-1 (C-d Nominhanovtyn
-1925 jyldary Batys Mongoliada jurgіzgen zertteulerі-1) [1924-1925 study of Nominkhanov in Western
Mongolia-1] // Bibliotheca oiratica LXI7. – Ulaanbaatar, 2016. – 170 b. [in Mongolian]
Shamina L.A. Infinitiv v tuvinskom iazyke [Infinitive in Tuvan language]. [Electronic resource].
URL: file:///C:/Users/nursa/Downloads/infinitiv-v-tuvinskom-yazyke.pdf (date of access 12.08.2024) [in
Russian]
Tuiaa U. Undiestniy coonhiin surch bolovsroh, ieh hielieierieie harilcah ierh, tuunii hieriegzhilt
(Az ulttardyn bіlіm alu, ana tіlіnde soilesu quqygy jane onyn oryndaluy) [The right of ethnic minorities to
education and communication in their mother tongue and its implementation] // Uls toriin bolovsrolyn
akademi: Shinie tol. – 2009. – №66. [Electronic resource]. URL: https://academy.edu.mn/ (date of access
08.2024) [in Mongolian]
