Қазақ және ноғай тілдеріндегі семантикалық байланыс
31 43
Кілт сөздер:
түркі тілдері, ноғай тілі, түркілік бірліктер, семантизация, салыстырмалы әдіс, лексика-семантикалық тәсіл.Аңдатпа
Мақалада түркі тілдерінің классификациясы бойынша қыпшақ бұтағына кіретін қазақ және ноғай тілдері қарастырылды. Аталған тілдердегі ортақ атауларға лексика-семантикалық талдау жасалып, өзіндік ерекшеліктері айқындалды. Тіл білімінің салыстырмалы-тарихи бағытының аясын кеңейту мақсатында қарастырылып отырған зерттеуіміз түбі бір түркі тілдерінің семантизация, этимология салалары үшін де зор маңызға ие. Тарихи даму барысында бір-бірімен тығыз байланыста болған ноғай-қазақ тілдерінің тілдік бірліктері арқылы грамматикалық, фонетикалық жүйелері ұқсас екенін байқаймыз. Тарихи эпостық жырлардың тіліндегі қару-жарақ атаулары, діни ұғымдар, мал атаулары, тұрмыстық бұйымдар атаулары, кейбір дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары секілді т.б. лексикалық қабаты бір-біріне жақындығын дәлелдеп отыр. Түрлі тарихи-экономикалық жағдайлар мен аумақтық қашықтық әсерінен бүгінде тілдердің бір-бірінен алыстап кеткендігі белгілі. Тіпті өзге туыс емес тілдердің ерекшеліктерін бойына қабылдап алғанын да зерттеулер көрсетіп отыр. Алайда түбі бір түркілік тілдердің табиғаты өзінің негізін сақтап қалған. Осы негіздік белгілер біздің ғылыми зерттеулерімізге жол ашады. Ұқсас тілдердегі ортақ сөздер арқылы тілдердің табиғатын ашып, қойнауындағы жасырын тілдік ақпараттарымен бүгінгі тіл саласының қорын байыта аламыз.
Әдебиеттер тізімі
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. – Т.1. – Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1984–1985. – 176 с.
Өмірәлиев Қ. Көне түркі әдеби ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алматы: Арыс, 2010. – 656 б.
Сикалиев И.М. Ногайский героический эпос. – Черкесск: Кчиги, 1994. – 328 с.
Күркебаев К.К., Қалиакпар Д.Қ. Ноғайлы дәуірі эпостық шығармаларының лексикалық сипаты // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2020. – №2 (178). – Б. 67–73.
Құрышжанов Ә. Орхон-Енисей жазуы ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері: көмекші құрал. – Алматы: Ғылым, 1964. – 127 б.
Томанов М.Т. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы: оқу құралы. – Алматы: ҚазМҰУ, 1992. – 190 б.
Баскаков Н.А. Ногайский язык и его диалекты: грамматика, тексты и словарь / Отв. ред. проф. Н.К. Дмитриев. – М.: Издательство Академии наук СССР, 1940. – 272 с.
Ногайско-русский словарь / под ред. Н.А. Баскакова. – М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1963. – 494 с.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 3-том. / Құраст. Б. Сүйерқұлова, Т. Жанұзақ, О. Жұбаева және т.б. – Алматы: Ғылым, 2011. – 744 б.
Салқынбай А. Қазіргі қазақ тіліндегі -у тұлғалы қимыл есімінің семантикасы мен функциясы: филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1991. – 169 б.
Атуов Р.К. Ногайша-орысша соьзлик (тематикалык). – Черкесск: Кчиги, 2005. – 56 б.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі: монография. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.
Манкеева Ж. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Абзал-Ай, 2014. – 640 б.
Шихмурзаев Д.М. Ногайша-орысша фразеологиялык соьзлиги. – Махачкала: ООО «Издательство НИИ педагогики», 2006. – 296 с.
Абдурахманова М.Б. «Көз» концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы: филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2008. – 120 б.
Сыздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б.
REFERENCES
Valikhanov Ch.Ch. Sobranie sochineniy v piati tomah [Collected works in five volumes]. – T.1. – Alma-Ata: Glavnaia redakcia Kazahskoi sovetskoi enciklopedii, 1984–1985. – 176 s. [in Russian]
Omіraliev K. Kone turkі adebi eskertkіshterі turaly zertteuler [Research on ancient Turkic literary monuments]. – Almaty: Arys, 2010. – 656 b. [in Kazakh]
Sikaliev I.M. Nogaiskiy geroicheskiy epos [Nogai heroic epic]. – Cherkessk: Kchigi, 1994. – 328 s. [in Russian]
Kurkebaev K.K., Qaliakpar D.Q. Nogaily dauіrі epostyq shygarmalarynyn leksikalyq sipaty [Lexical character of the epic works of the Nogai era] // QazUU Habarshysy. – 2020. – №2 (178). – B. 67–73. [in Kazakh]
Quryshjanov A. Orhon-Enisei jazuy eskertkіshterіnіn zerttelu tarihy men grammatikalyq ocherkterі [The History of the Study and Grammatical Sketches of the Monuments of Orkhon-Yenisei Writing]: komekshі qural. – Almaty: Gylym, 1964. – 127 b. [in Kazakh]
Tomanov M.T. Turkі tіlderіnіn salystyrmaly grammatikasy [Comparative grammar of Turkic languages]: oqu quraly – Almaty: QazMU, 1992. – 190 b. [in Kazakh]
Baskakov N.A. Nogaiskiy iazyk i ego dialekty: grammatika, teksty i slovar [Nogai language and its dialects: grammar, texts and vocabulary] / Otv. red. prof. N.K. Dmitriev. – M.: Izdatelstvo Akademii nauk SSSR, 1940. – 272 s. [in Russian]
Nogaisko-russkiy slovar [Nogai-Russian dictionary] / pod red. N.A. Baskakova. – M.: Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannyh i nacionalnyh slovarei, 1963. – 494 s. [in Russian]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 3-tom. / qurast.: B. Suiyerqulova, T. Januzaq, O. Jubaeva jane t.b. – Almaty: Gylym, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Salqynbay A. Qazіrgі qazaq tіlіndegі -u tulgaly qimyl esіmіnіn semantikasy men funkciyasy [Semantics and function of the «-u» ending infinitive form verbs in the modern Kazakh language]: fil. gyl. kand. ... dis. – Almaty, 1991. – 169 b. [in Kazakh]
Atuov R.K. Nogaisha-oryssha sozlik (tematikalyk) [Nogai-Russian dictionary (thematic)]. – Cherkessk: Kchigi, 2005. – 56 b. [in Russian] 12. Qazaq tіlіnіn qysqasha etimologiyalyq sozdіgі [Brief Etymological Dictionary of the Kazakh language]: monografia. – Almaty: Gylym, 1966. – 240 b. [in Kazakh]
Mankeeva J. Qazaq tіl bіlіmіnіn maselelerі [Problems of Kazakh linguistics]. – Almaty: Abzal-Ai, 2014. – 640 b. [in Kazakh]
Shihmurzaev D.M. Nogaisha-oryssha frazeologialyq sozligi [Nogai-Russian phraseological dictionary]. – Mahachkala: OOO «Izdatelstvo NII pedagogiki», 2006. – 296 s. [in Russian]
Abdurahmanova M.B. «Koz» konceptі: lingvomadeni jane tanymdyq paradigmasy [Eye concept: linguocultural and cognitive paradigm]: filol. gyl. kand. ... dis. – Almaty, 2008. – 120 b. [in Kazakh]
Syzdyq R. Qazaq adebi tіlіnіn tarihy [History of the Kazakh literary language]. – Almaty: Arys, 2004. – 208 b. [in Kazakh]
