«АЖЫН», «АЖА» СӨЗІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖАЙЛЫ
27 32
Кілт сөздер:
ажын, ажо, айдаһар, жена, ашина, әйел, миф.Аңдатпа
Мақалада автор қазақ тұрмысында қолданылатын «абысын-ажын» сияқты тұрақты тіркестердің шығу тарихына үңіледі. Әулеттегі үлкен әйелдерге қарата айтылатын бұл атаудың миф, ертегі, аңыз секілді фольклор жанрларында ұшырасатын персонаждардың матриархат дәуірінде дүниеге келгендігіне назар аударады. «Абысын» сөзіне қосарланып айтылатын «ажын» сөзінің бастапқы мағынасы «құдай», «құдай ана» болып, уақыт өте келе хандар мен патшаларға қарата қолданылатын «ұлы хан», «ұлық патша» сияқты үлкендікті білдіретін мәндік ерекшелігіне тоқталады. Бұл сөздің тек қазақ халқында ғана емес сонымен қатар көптеген түркі халықтарының лексиконында айтылатын мағынасына назар салады. Түркі халықтарымен қатар осымен мағыналас ұқсас сөздердің орыс, венгр, үнді, парсы, кавказ халықтарының да ұғымындағы сөздерді қарастыра отырып, түрлі халықтарға сіңген мәндес сөздердің мағынасына типологиялық жағынан талдаулар жүргізеді. Бұл сөздің мифтегі айтылатын мағынасы, ертегілер мен дастандарға ауысқандағы өзгеріске түсу жолдары, бір халықтың фольклорындағы жарылқаушы құдай ретінде сипатталса, керісінше енді бір халықтың діни аңыздары мен әдебиетінде адамзатқа зұлымдық алып келетін тажал, айдаһар ретінде қалыптасқандығын сол елдің зерттеуші ғалымдарының еңбектеріне сілтеме жасай отырып, дәлелдеуге тырысады. Кейінгі кездерде бұл сөздің солғындана бастағаны тек отбасындағы үлкен шешелер мен апаларды білдіретін «әже», «ажын» сияқты отбасылық жағдайда ғана айтылатын тұрмыстық деңгейдегі атауға айналып кеткендігіне тоқталады.
Әдебиеттер тізімі
Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 261 б.
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Ғылыми-зерттеу мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 468 б. 3. Корен Армстронг. Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» Қоғамдық қоры, 2008. – 432 б.
Қондыбай С. Толық шығармалар жинағы. 11-том. Арғықазақ мифологиясы. 3-кітап. – Алматы: Арыс, 2008. – 520 б.
Қыдырәлі Д. Ашина әулеті туралы аңыз. [Электронды ресурс]. URL: https://baribar.kz/24814/ashina-auleti-turaly-anhyz/ (қаралған уақыты: 12.01.2024)
Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
Абысын-ажын. [Электронды ресурс]. URL: https://anatili.kazgazeta.kz/news/35512 (қаралған уақыты: 12.01.2024)
Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского языкознания. – Алматы: Арыс, 2008. – 472 б.
Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 19-том: Мақалалар, очерк, сценарийлер, либреттолар. 1942–1945. – Алматы: “Дәуір”, “Жібек жолы”, 2014. – 400 б.
Салмин А.К. История чувашского народа: анализ основных версий. – СПб.: Нестор. История, 2017. – 464 с.
مهواش واهد گرد و غبار شخصیت های اسطوره ای در شاهنامه فردوسی - تهران ؛ انتشارات سروش ، 2000. - 500 ص .
Мифы и легенды народов мира / Сост. Н. Будур и И. Панкеев. – 2-е изд., испр., перераб., сокр. – М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2000. – 560 с.
Қазақстан (Қазақ елі) тарихы. 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан ХІІІ–ХVІІІ ғасырлардың алғашқы ширегінде. 2-кітап. – Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 306 б.
REFERENCES
Sagyndyquly B. Qazaq tіlі leksikasy damuynyn etimologialyq negіzderі [Etymological basis for the development of the vocabulary of the Kazakh language]. – Almaty: Sanat, 1994. – 261 b. [in Kazakh]
Margulan A. Ejelgі jyr, anyzdar. Gylymi-zertteu maqalalar [Ancient songs, legends. Research articles]. – Almaty: Jazushy, 1985. – 468 b. [in Kazakh]
Koren Armstrong. Iudaizm, hristiandyq pen islamdagy 4000 jyldyq іzdenіs: Qudaitanu baiany [The 4,000-year quest in Judaism, Christianity and Islam: the narrative of Divinity]. – Almaty: «Ulttyq audarma biurosy» Qogamdyq qory, 2008. – 432 b. [in Kazakh]
Qondybai S. Tolyq shygarmalar jinagy. 11-tom. Argyqazaq mifologiasy. 3-kіtap [Full collection of works. Volume 11. Vintagekazakh mythology. Book 3]. – Almaty: Arys, 2008. – 520 b. [in Kazakh]
Qydyralі D. Ashina auletі turaly anyz [The Legend of the Ashina dynasty]. [Electronic resource]. URL: https://baribar.kz/24814/ashina-auleti-turaly-anhyz/ (date of access: 12.01.2024) [in Kazakh]
Gumilev L. Kone turіkter [Ancient Turks]. – Almaty: Bіlіm, 1994. – 480 b. [in Kazakh]
Abysyn-ajyn [Abysyn-azhyn]. [Electronic resource]. URL: https://anatili.kazgazeta.kz/news/35512 (date of access: 12.01.2024) [in Kazakh]
Musabaev G. Qazaq tіl bіlіmіnіn maselelerі. Voprosy kazahskogo iazykoznania [Kazakh language issues]. – Almaty: Arys, 2008. – 472 b. [in Kazakh]
Auezov M. Shygarmalarynyn elu tomdyq tolyq jinagy. 19-tom: Maqalalar, ocherk, scenariler, librettolar. 1942–1945 [A complete collection of his works in Fifty volumes. Volume 19: articles, essays, scripts, librettos. 1942–1945.]. – Almaty: “Dauіr”, “Jіbek joly”, 2014. – 400 b. [in Kazakh]
Salmin A.K. Istoria chuvashskogo naroda: analiz osnovnyh versiy [The history of the Chuvash people: an analysis of the main versions]. – SPb.: Nestor. Istoria, 2017. – 464 s. [in Russian]
Mahvash Vahed Dust. Firdousidіn «Shaһnamasyndagy» mifologialyq keiіpkerler [Mythological characters in Firdowsi's “Shahnama”]. – Tegeran; «Soroush press», 2000. – 500 b. [in Persian]
Mify i legendy narodov mira [Myths and legends of the peoples of the world] / Sost. N. Budur i I. Pankeev. – 2-e izd., ispr., pererab., sokr. – M.: OLMA-PRESS, 2000. – 560 s. [in Russian]
Qazaqstan (Qazaq elі) tarihy. 4 kіtaptan turatyn oqulyq. Qazaqstan XІІІ–XVІІІ gasyrlardyn algashqy shiregіnde. 2-kіtap [History of Kazakhstan. The textbook consists of 4 books. Kazakhstan in the first quarter of the XIII–XVIII centuries. Book 2]. – Almaty: Qazaq universitetі, 2016. – 306 b. [in Kazakh]
