М. Булгаковтың «Мастер және Маргарита» романындағы «айыру» тұжырымдамасының когнитивтерін семантизациялау
16 32
Кілт сөздер:
семантизация, депривативті семантика, когнитивтік модель, концепт, айыру, иелік, каритивтілік.Аңдатпа
Ұсынылған мақала өз кезегінде «айыру» тұжырымдамасын қалыптастыратын когнитивті модельдер (құрылымдар) арқылы ұсынылатын айыру семантикасына арналған. Нақты материал М. Булгаковтың «Мастер және Маргарита» романы мәтінінің жеке тілдік бірліктері мен фрагменттерін вербализациялау арқылы жүзеге асырылған «айыру» семасы бар семантикалық құрылымдар болды. Бұл фрагменттердің терең құрылымдары мәтінде әртүрлі типтегі когнитивті модельдерді қамтиды. Материалды талдау когнитивті, семантикалық және функционалды талдау әдістерін, сондай-ақ филологиялық зерттеу әдісін қолдану арқылы жүргізілді. Жүргізілген талдаудың нәтижелері айыру семантикасын бейнелейтін когнитивті модельдер авторлардың негізгі ниетін жеткізуге ықпал етеді деп айтуға мүмкіндік береді. Алынған нәтижелер мектеп пен университеттегі роман мәтінін оқу мақсатында талдауда, сондай-ақ қазіргі қоғамның моральдық перспективасын қалыптастыруда тиімді болып табылады. Айыру семантикасы негізінен теріс коннотацияны қамтиды, ал оқырман баяндалған оқиғаны қабылдай отырып, оны белгілі бір әлеуметтік контекске енгізеді, оқырман аудиториясының айыру семантикасы бар мәлімдемелерді қабылдауын зерттеу қажет. Бұл тұтынылатын мазмұндық және формальды құралдарды, сондай-ақ презентация әдістерін жетілдіруге ықпал етуі мүмкін. Сонымен бірге, айыру мен теріске шығару семантикасын анықтау, сондай-ақ каритивтік семантикаға қарсылық контексіндегі айыру семантикасын түсіндіру бізге негізсіз болып көрінеді. Сонымен қатар, осы мәселе бойынша лингвистикалық дереккөздерге шолу көрсеткендей, ғалымдардың еңбектерінде айыру категориясын онымен семантикалық байланысты категориялардан нақты ажырату ғана емес, сонымен бірге оның лингвистикалық білім парадигмасындағы мәртебесі де қарастырылмайды. Зерттеудің қажеттілігі, осылайша, кереғар пікірлер шегінде «айыру» терминінің бір көзқарасын бекітуден, басқаша айтқанда, терминді біркелкілікке келтіруден тұрады.
Әдебиеттер тізімі
Халина Н.В. Языкознание в условиях постмодернистской парадигмы: монография. – Барнаул: Изд-во Алтайск. ун-та, 2008. – 285 с.
Дунаев М.М. Анализ романа М. Булгакова «Мастер и Маргарита» [Электронный ресурс]. URL: http://bulgakov.lit-info.ru/bulgakov/kritika/dunaev-analiz-master-i-margarita.htm (дата обращения: 12.02.2024)
Бабушкин А.П., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика и семасиология. – Воронеж: ООО «Ритм», 2018. – 230 с.
Болдырев Н.Н. Когнитивная семантика. Введение в когнитивную лингвистику: курс лекций. – Тамбов: Издательский дом ТГУ, 2014. – 236 с.
Болдырев Н.Н. Когнитивный подход в лингвистике и смежных областях знания // Вопросы когнитивной лингвистики. – 2020. – №2. – С. 5–25.
Когнитивные исследования языка. Выпуск XXXVII // Материалы Международного конгресса по когнитивной лингвистике «Интегративные процессы в современной лингвистике». – Нижний Новгород: Издательство ДЕКОМ, 2019. – 1144 с.
Хренова А.В. Современная когнитивная лингвистика за рубежом. Основные единицы исследования // Вестник КемГУ. – 2014. – №1 (57), Т.1. – С. 156–161.
Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1984. – 398 с.
Демьянков В.З. О языковых техниках «трансфера знаний» в гуманитарных науках // Вопросы когнитивной лингвистики. – 2015. – №4. – С. 5–15.
Санжарова О.Н. Фрейм как концептуальная база знаний и как система языковой репрезентации знаний // Известия Санкт-Петербургского гос. ун-та. – 2015. – №91. – С. 12–16.
Жумабекова А.К., Килевая Л.Т. Структура современной лингвистики. – Алматы: Улагат, 2015. – 240 с. 12. Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры. – М: Языки русской культуры, 1997. – 824 с. 13. Карасик В.И., Пименова М.В. и др. Введение в когнитивную лингвистику: уч. пособие. – Кемерово: ИПК «Графика», 2004. – 220 с. 14. Кубрякова Е.С. О когнитивной лингвистике и о семантике слова «когнитивный» // Вестник ВГУ, Серия лингвистика и межкультурная коммуникация. – 2001. – Вып. 1. – С. 4–10. 15. Карасик В.И. Демонстративы в сетевом дискурсе: интерпретативный аспект // Когнитивные исследования языка. Выпуск XXXVI. – Нижний Новгород: Издательство ДЕКОМ, 2019. – С. 214–222. 16. Иванов Вяч.Вс. Типология лишительности (каритивности). В кн.: Этюды по типологии грамматических категорий в славянских и балканских языках. – М.: ИНДРИК, 1995. – С. 5–59
Болдырев Н.Н. Концептуальное пространство когнитивной лингвистики // Вопросы когнитивной лингвистики. – 2004. − №1(001). – С. 18–36.
Бижоев Б.Ч., Хежева М.Р. Семантика нулевого количества в кабардино-черкесском языке: основные способы репрезентации // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2023. – Т. 16. Вып. 10. – С. 3514–3521.
Боханова А.С. Категория лишительности в экономическом дискурсе: дис. ... док. PhD. – Алматы, 2014. – 134 с.
Ефремова Т.Ф. Современный толковый словарь русского языка. – М.: Астрель, 2006. – 1168 c.
Самекбаева Э.М. Когнитивтік лингвистика: электронды құрал. – Семей: Семей қаласының Шәкәрім ат. мемлекеттік университеті, 2015. – 39 б.
REFERENCES
Halina N.V. Iazykoznanie v usloviah postmodernistskoi paradigmy: monografia. – Barnaul: Izd-vo Altaisk. un-ta, 2008. – 285 s. [in Russian]
Dunaev M.M. Analiz romana M.Bulgakova «Master i Margarita» [Analysis of M. Bulgakov's novel “The Master and Margarita”]. [Electronic resource]. URL: http://bulgakov.lit-info.ru/bulgakov/kritika/dunaev-analiz-master-i-margarita.htm (date of access: 12.02.2024) [in Russian]
Babushkin A.P., Sternin I.A. Коgnitivnaia lingvistika i semasiologia [Cognitive Linguistics and Semasiology]. – Voronej: OOO “Ritm”, 2018. – 230 s. [in Russian]
Boldyrev N.N. Коgnitivnaia semantika. Vvedenie v kоgnitivnuiu lingvistiku [Cognitive semantics. Introduction to cognitive linguistics: a course of lectures]. – Тамbov: Izdatelskiy dom TGU, 2014. – 236 s. [in Russian]
Boldyrev N.N. Коgnitivnyi podhod v lingvistike i smejnyh оblastiah znania [Cognitive approach in linguistics and related fields of knowledge] // Voprosy kоgnitivnoi lingvistiki. – 2020. – №2. – S. 5–25. [in Russian] 6. Kognitivnye issledovania iazyka. Vypusk XXXVII [Cognitive language studies. Issue XXXVII] // Materialy Mejdunarodnogo kongressa po kognitivnoi lingvistike «Integrativnye processy v sovremennoi lingvistike». – Nijniy Novgorod: Izdatelstvo DEKOM, 2019. – 1144 s. [in Russian]
Hrenova А.V. Sovremennaia kоgnitivnaia lingvistika zа rubejom. Оsnovnye edinicy issledovania [Modern cognitive linguistics abroad. Basic research units] // Vеstnik КеmGU. – 2014. – №1 (57), Т.1. – S. 156–161. [in Russian]
Gumboldt V.fon. Izbrannye trudy po iazykoznaniu [Selected works on linguistics]. – M.: Progress, 1984. – 398 s. [in Russian]
Demiankov V.Z. О iazykovych tеhnikah «transfera znaniy» v gumanitarnyh naukah [On the language techniques of “knowledge transfer” in the humanities] // Voprosy kоgnitivnoi lingvistiki. – 2015. – №4. – S. 5–15. [in Russian]
Sanjarova О.N. Freim kak konceptualnaia baza znaniy i kak sistema iazykovoi reprezentacii znaniy [The frame as a conceptual knowledge base and as a system of linguistic representation of knowledge] // Izvestia Sankt-Peterburgskogo gos. un-tа. – 2015. – №91. – С. 12–16. [in Russian]
Jumabekova A.K., Kilevaia L.T. Struktura sovremennoi lingvistiki [The structure of modern linguistics]. – Almaty: Ulagat, 2015. – 240 s. [in Russian]
Stepanov Iu.S. Konstanty: Slovar russkoi kultury [Константы: Словарь русской культуры]. – M: Iazyki russkoi kultury, 1997. – 824 s. [in Russian]
Karasik V.I., Pimenova M.V. i dr. Vvedenie v kognitivnuiu lingvistiku [An introduction to cognitive linguistics]: uch. posobie. – Kemerovo: IPK «Grafika», 2004. – 220 s. [in Russian]
Kubriakova E.S. O kognitivnoi lingvistike i o semantike slova «kognitivnyi» [About cognitive linguistics and the semantics of the word “cognitive”] // Vestnik VGU, Seria lingvistika i mejkulturnaia kommunikacia. – 2001. – Vyp. 1. – S. 4–10. [in Russian]
Karasik V. Деmоnstrativy v setevom diskurse: interpretativnyi аspekt [Demonstrative in network discourse: an interpretative aspect] // Kognitivnye issledovania iazyka. Vypusk XXXVI. – Nijniy Novgorod: Izdatelstvo DEKOM, 2019. – S. 214–222. [in Russian]
Ivanov V. Tipologia lishitelnosti (karitivnosti). V kn.: Etiudy po tipologii grammaticheskih kategoriy v slavianskih i balkanskih iazykah [The typology of deprivation (caritiveness). In: Studies on the typology of grammatical categories in Slavic and Balkan languages]. – М.: INDRIK, 1995. – S. 5–59. [in Russian]
Boldyrev N.N. Konceptualnoe prostranstvo kognitivnoi lingvistiki [The conceptual space of cognitive linguistics] // Voprosy kognitivnoi lingvistiki. – 2004. – №1(001). – S. 18–36. [in Russian]
Bijoev B.Ch., Hejeva М.R. Semantika nulevogo kolichestva v kabardino-cherkeskom iazyke: osnovnye sposoby reprezentacii [The semantics of zero quantity in the Kabardino-Circassian language: the main ways of representation] // Filologicheskie nauki. Voprosy teorii I praktiki. – 2023. – Т. 16. Vyp. 10. – S. 3514–3521.
Bohanova A.S. Kategoria lishitelnosti v ekonomicheskom diskurse: dis. … dok. PhD [The category of deprivation in economic discourse: dis.]. – Almaty, 2014. – 134 s. [in Russian]
20. Efremova T.F. Sovremennyi tolkovyi slovar russkogo iazyka [Modern explanatory dictionary of the Russian language]. – M.: Astrel, 2006. – 1168 s. [in Russian]
Samekbaeva E.M. Kognitivtik lingvistika: elektrondy qural [Cognitive linguistics: an electronic tool]. – Semei: Semei qalasynyn Shakarim at. memlekettik universiteti, 2015. – 39 b. [in Kazakh]
