«ҚОРҚЫТ АТА» ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНДЕГІ QÏLÏC “ҚЫЛЫШ” ЛЕКСЕМАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІМЕН САБАҚТАСТЫҒЫ
84 165
Кілт сөздер:
түркі, жазба ескерткіштер, қару-жарақ, қылыш, лексика, семантика, сабақтастық.Аңдатпа
Мақалада орта ғасырлардағы түркілердің ерекше тарихи ескерткіштерінің бірі – «Қорқыт Ата кітабындағы» тілдік фактілердің қазақ тілімен сабақтастығы қарастырылады. «Қорқыт Ата кітабы» – VІІ–ХІІІ ғасырларда Сыр бойын жайлаған оғыз-қыпшақ тайпалары арасында туып, ауыздан-ауызға көшіп, түрік тектес халықтардың бәріне түгел жайылған жазба ескерткіш. Оның тілі негізінен ХІІІ–ХІV ғасырдың тілдік ерекшеліктерін де сақтаған. Аталған ескерткіш оғыз тобындағы тілдермен сәйкестігі жоғары болса да, қыпшақ тобы тілдерімен фонологиялық, лексика-семантикалық, прагматикалық тұрғыдан сәйкестігін зерттеген жұмыстардың аз болуы, осы мақаланың өзектілігін көрсетеді. Жалпы, «Қорқыт Ата кітабы» тұтас бір халықтың тұрмыс-тіршілігінен, жер-су атауларынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан, наным-сенімінен, тарихынан ақпарат береді. Тілдің осы мазмұндық жағы, яғни куммулятивтік қызметтен туындаған әлемнің тілдік бейнесін сипаттауы тарихи фактілерді жаңа заман талабынан қарастыруды қажет етеді. «Қорқыт Ата кітабында», жалпы ортағасырлық жазба ескерткіштерде тарихи қару-жарақтар көп қолданылған. Солардың ішінде qïl:ïc «қылыш» лексемасы жан-жақты қолданысы мен алуан түрлі семантикалық қырлары арқылы ерекше көзге түседі. Бұл зерттелген сөздің қазіргі қазақ тілінде лексика-семантикалық, грамматикалық ерекшеліктерінің жоғары деңгейде сақталуынан көрінеді. Бұл ежелгі көшпенділердің өмірін сипаттайтын ақпарат көзі. Бұл – жылқы шаруашылығымен айналысып, сыртқы жаулармен бетпе-бет жиі кездесетін ежелгі көшпелі түркі тайпаларының тұрмыс-тіршілігінен хабар беретін ақпарат көзі. Осындай qïl:ïc «қылыш» лексемасы сияқты тарихи фактілерге жіті талдау жасай отырып, қазақ тілінің тарихи сөздік қорын бағамдап, ортатүркілік сөздік қорды, тілдің табиғатын және сол арқылы түркілік дүниетанымды қалпына келтіруге болады.
Әдебиеттер тізімі
Малбақов М. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Мамырбекова Г. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2017. – 658 б.
Левитская Л.С., Дыбо А.В., Рассадин В.И. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на букву «Қ». 6-т. – М.: Наука, 2000. – 264 с.
Тенишев Э.Р. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. – М.: Наука, 2001. – 822 с.
Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақша әскери терминдердің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Білім, 1999. – 92 б.
Аммиан Марцеллин. Римская история / пер. и коммент. Ю.А. Кулаковского, А.И. Сони. – СПб.: Алетейя, 1996. – 570 с.
Хаттон Э. Атилла. Предводитель гуннов / пер. Л. Игоревский. – М.: Центрполиграф, 2005. – 240 с.
Excerpta de Legationibus. – Париж, 1648. – С. 33–76.
Балабанова М.А. Военное дело сармато-алан и гуннов по данным античных письменных источников // Вестник Волгоградского государственного университета. История. – 2012. – №1(21). – С. 17–19.
Кондыбай С. Казахская мифология. – Алматы: Нұрлы әлем, 2005. – 272 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-т. / Құраст. Т. Жанұзақ, С. Омарбеков, Ә. Жүнісбек және т.б. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. 53-т.: Ғашықтық жырлар. – Астана: Фолиант, 2009. – 456 б.
Қазақ тілінің аймақтық сөздігі / Құраст. Ғ. Қалиев, О. Нақысбеков, Ш. Сарыбаев, А. Үдербаев және т.б. – Алматы: Арыс, 2005. – 824 б.
Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы: Жазушы, 1935. – 217 б.
Сейдімбек А. Қазақ әлемі: этномәдени пайымдау. – Алматы: Санат, 1997. – 460 б.
Хисамитдинова Ф.Г. Мифологический словарь башкирских языков. – М.: Наука, 2010. – 452 с.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 4-т. – Алматы: РПК СЛОН, 2013. – 736 б.
Жолдасбеков М., Шадиева Г. Қорқыт Ата кітабы. ‒ Нұр-Сұлтан: Күлтегін, 2019. – 752 б.
Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 480 б.
REFERENCES
Malbaqov M. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the literary]. – Almaty: Dauir, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Mamyrbekova G. Qazaq tіlіndegі arab, parsy sozderіnіn tusіndіrme sozdіgі [Explanatory Dictionary of Arabic and Persian words in the Kazakh language]. – Almaty: Memlekettik tildi damytu instituty, 2017. – 658 b. [in Kazakh]
Levitskaia L.S., Dybo A.V., Rassadin V.I. Etimologicheskiy slovar tiurkskih iazykov: Obshetiurkskie i mejtiurkskie osnovy na bukvu «Q» [Etymological dictionary of Turkic languages: Common Turkic and inter-Turkic bases with the letter «Kh»]. 6-t. – M.: Nauka, 2000. – 264 s. [in Russian]
Tenishev E.R. Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov. Leksika [Comparative historical grammar of the Turkic languages. Vocabulary]. – M.: Nauka, 2001. – 822 s. [in Russian]
Amanjolov K., Tasbolatov A. Qazaqsha askeri terminderdіn tusіndіrme sozdіgі [Explanatory Dictionary of military terms in Kazakh]. – Almaty: Bіlіm, 1999. – 92 b. [in Kazakh]
Ammian Marcellin. Rimskaia istoriia [Ammianus Marcellinus. Roman History] / per. i komment. Iu.A. Kulakovskogo, A.I. Soni. – SPb.: Aleteiia, 1996. – 570 s. [in Russian]
Hatton E. Atilla. Predvoditel gunnov [Attila. The leader of the Huns] / per. L. Igorevskiy. – M.: Centrpoligraf, 2005. – 240 s. [in Russian]
Excerpta de Legationibus. – Parizh, 1648. – S. 33–76.
Balabanova M.A. Voennoe delo sarmato-alan i gunnov po dannym antichnyh pismennyh istochnikov [Military affairs of the Sarmatians-Alans and Huns according to ancient written sources] // Vestnik Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta. Istoriia. – 2012. – №1(21). – S. 17–19. [in Russian]
Kondybai S. Kazahskaia mifologiia [Kazakh mythology]. – Almaty: Nurly alem, 2005. – 272 b. [in Russian]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. 1-t. / Qurast. T. Januzaq, S. Omarbekov, A. Junіsbek jane t.b. – Almaty: Dauir, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Babalar sozі: Juztomdyq [Word of ancestors: Hundred thome]. 53-t.: Gashyqtyq jyrlar. – Astana: Foliant, 2009. – 456 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn aimaqtyq sozdіgі [Regional Dictionary of the Kazakh language] / Qurast. G. Qaliev, O. Naqysbekov, Sh. Sarybaev, A. Uderbaev jane t.b. – Almaty: Arys, 2005. – 824 b. [in Kazakh]
Turmanjanov O. Qazaq maqal-matelderі [Kazakh proverbs]. – Almaty: Jazushy, 1935. – 217 b. [in Kazakh]
Seidіmbek A. Qazaq alemі: etnomadeni paiymdau [Kazakh world: ethno-cultural vision]. – Almaty: Sanat, 1997. – 460 b. [in Kazakh]
Hisamitdinova F.G. Mifologicheskiy slovar bashkirskih iazykov [Mythological Dictionary of Bashkir languages]. – M.: Nauka, 2010. – 452 s. [in Russian]
Qazaqtyn etnografiialyq kategoriialar, ugymdar men ataularynyn dasturlі juiesі [Traditional system of Kazakh ethnographic categories, names and names]. Enciklopediia. 4-t. – Almaty: RPK SLON, 2013. – 736 b. [in Kazakh]
Joldasbekov M., Shadieva G. Qorqyt Ata kіtaby [The Book of Korkyt Ata]. ‒ Nur-Sultan: Kultegіn, 2019. – 752 b. [in Kazakh]
Qonyrov T. Turaqty teneuler sozdіgі [Dictionary of regular parables]. – Almaty: Arys, 2007. – 480 b. [in Kazakh]
