ТҤРКІСТАННЫҢ ИСЛАМДЫ ҚАБЫЛДАУ ПРОЦЕСІНДЕ СОПЫЛЫҚТЫҢ ӘСЕРІ
Кілт сөздер:
Түркістан, сопылық, рибат, ислам дінін қабылдау, түркілерАңдатпа
Түркілердің қарудың күшімен немесе ӛз қалауымен мұсылман болғандығына байланысты әртүрлі кӛзқарастар бар. Алайда бұл кӛзқарастар тақырыпты толық ашуға жеткіліксіз болып табылады. Ӛйткені исламның түркілер арасында таралуы ұзақ уақыт бойы және әртүрлі факторлардың әсерінен болған күрделі процесс. Бұл тақырып бойынша әскери, саяси, сауда және т.б. себептермен бірге исламды жұмсақ тілмен насихаттайтын сопылардың да маңызды рӛлі бар. Бұл зерттеуде түркілердің исламды қабылдауында жетекшілік еткен алғашқы ғасыр сопыларының Батыс және Орта Азиядағы түркілердің әсері қарастырылған. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты түріктердің ислам дінін қабылдауы туралы жалпы пікірлерден бӛлек сопылардың рӛлін ашып кӛрсету. Зерттеу нәтижесінде сопылардың исламды тарату үшін жорықтарға қатысқандары, түркі тайпаларының арасында саяхат жасап тікелей насихат жұмыстарымен айналысқаны, сауда жұмыстарынан да пайдаланып рибат, хангах және медресе сияқты құрылымдарда формалды және бейресми білім беру қызметін жүзеге асырып, түркілердің ислам дінін қабылдауында маңызды және ерекше рол атқарғаны байқалды.
Әдебиеттер тізімі
Kutlu, S., Türkler ve İslâm Tasavvuru, Ankara: İsam Yayınları, 2017.
Köprülü, M. F., “Abû İshâk ve Kâzrûnî ve Anadolu'da İshakî Dervişleri”, (Çev. Cemal Köprülü) Belleten, C. XXXIII, Ankara 1969, ss. 223-234.
Çetinkaya, B., Orta Çağ İslâm Dünyasında Ribât (VII-XIII. Asırlar Arası), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
Bardakçı, N., “Türklerin Sosyal ve Kültürel Hayatında Tasavvuf ve Tarikatlar”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C. VII, 2002, ss. 681-699.
Önkal A., Rasûlullah’ın İslâm’a Davet Metodu, Konya: Kitap Dünyası, 20. Basım, ty.
Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdülmelik, Risâletü’l-Kuşeyrî, (Thk. A. Mahmûd), Kâhire: Dâru’l-Meârif, ty.
Ocak, A., Selçukluların Dini Siyaseti, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002.
Kara, M., Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
Kara, M., Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1977.
Nesefî, Necmeddin Ömer b. Muhammed, el-Kand fî-Zikr-i Ulemâ-i Semerkand, Nazar Muhammed el-Faryâbî (nşr), Riyad: Mektebü’l-Kevser, 1991.
Esin, E., İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Târîh, (Thk. Amr Abdüsselam Tedmürî), Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz, el-ʿİber fî Haberi men Ğaber, (Thk. Ebû Hâcir Muhammed es-Saîd ), Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrût ty.
Robinson, F., “Bilgi, Bilgi İletimi ve Müslüman Toplumların Oluşumu”, Cambridge Resimli İslâm Ülkeleri Tarihi,F. Robinson (ed.), (Çev. Z. Kılıç), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
Aka, İ., Orta Asya’da İslâmiyetin Yayılması ve Ahmed Yesevi Sevgisi, Ahmed Yesevi, Hayatı, Eserleri-Tesirleri, İstanbul: Seha Neşriyat,1996.
Lapidus, I. M., İslâm Toplumları Tarihi, (Çev. Y. Aktay), İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
Kafesoğlu, İ., Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1998.
Frankopan, P., İpek Yolu, (Çev. M. Gülmen), İstanbul: Pegasus Yayınları, 2018.
Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed İbn el-Hüseyin, Tasavvufta Fütüvvet, (Çev. Süleyman Ateş), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
Roux, J. S., Orta Asya Tarih ve Uygarlık, (Çev. L. Aslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
Biçer, B., Türklerin İslamlaşma Süreci, Ankara: Akçağ Basım Yayım, 2013.
Kadyrov, M., “Nakşibendîliğin Kırgızlar Arasındaki Faaliyetleri”, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, S. 22, Kırgızistan 2017.
Dıykanbayeva, M., Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
İzzetî, Ebu’l-Fazl, İslâm’ın Yayılış Tarihine Giriş, (Çev. C. Koytak), İstanbul: İnsan Yayınları, 1984.
Günay, Ü. ve Güngör, H., Türklerin Dinî Tarihi, Kayseri: Berikan Yayınevi, 2015.
Köprülü, M. F., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Orhan F. Köprülü (yay.), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
Döğüş, S., “Avrasya steplerinde İlk Gaziler”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. XX, Konya 2008, ss. 329-354.
Mukaddesî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-Tekâsim fî Marifeti’l-Ekâlim, Beyrût: Dâr-u Sadr, 1991.
Şeşen, R., İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1985.
Barthold, W., İlk Müslüman Türkler, (Çev. M. A. Yalman ve Ark.), İstanbul: Örgün Yayınları, 2008.
Sönmez, S., “Orta Çağ Türk ve İslâm Dünyasında Kervansarayların (Hanlar-Ribâtlar) Fonksiyonları”, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, Erzurum 2007, S. 16, ss. 270-296.
Câmî, Abdurrahmân, Nefehâtü’l-Üns/Evliyâ Menkıbeleri, (Haz. S. Uludağ ve M. Kara), İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
İbn Battûta, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrahim Levâtî Tancî, Tuhfetü’n-Nuzzâr fî-Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr/Rihletü İbn Battûta, Akademiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, Er-Ribât h. 1417.
Çelebi, Ş., Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî, (Haz. F. Bayram), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
İbn Havkal, Muhammed b. Havkal el-Bağdâdî, Sûratü’l-Arz, Beyrût: Dâru Sâdır, 1938.
Samur, S., “İslâm Coğrafyacılarına Göre Horasan; Yeri ve X. Yüzyıldaki Durumu”, Bilimnâme, C. IX, 2005/3, ss. 89-104, http://isamveri.org/pdfdrg/SAMURS.pdf, (12.6.2020).
Uludağ, S., “Hallâc-ı Mansur”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. XV, İstanbul 1997, ss. 377-381.
Erşahin, S., Kırgızlar ve İslâmiyet, Göçebe bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: Sek Yayınevi, 1999.
Erşahin, S., “Kırgızların İslâmlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 39, 1999, ss. 393-438.
Massignon, L., “Hallâc”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, C. V/I, İstanbul, 1987, ss. 167-168.
Taşağıl, A. “Hoten”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. XVIII, İstanbul 1998, ss. 251-253.
Algar, H., “Kâzerûnî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. XXV, 2002, ss. 145-146.
Attâr, F., Tezkiratü’l-Evliyâ, (Haz. Süleyman Uludağ). Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
Köprülü, M. F, “Ribât”, Vakıflar Dergisi, S. 2, Ankara, 1942.
Bağdâdî, Abdülkâhir, el-Fark Beynel Firak/Mezhepler Arasındaki Farklar, (Çev. E. R. Fiğlalı), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb, (Thk. A. b. Yahya), Haydarâbat: Meclisü Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1962.
Demirci, M., “Müslüman Türklerde Tasavvuf”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C. V., 2002, ss. 480-498.
Kara, M., “Hakîm Ata”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. XIII, İstanbul 1997, ss. 183-184.
Köprülü, M. F., “Türk-Moğol Şamanizminin Tasavvufi İslâm Tarikatları Üzerindeki Etkisi”, (Çev. Ferhat Tamir), Bilig, 1, Ankara 1996.
Devlet, N., “Çağdaş Türkîler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C. I ek cilt, İstanbul: Çağ Yayınları, 1993.
Jusubaliyev, A., Kırgızların İslâmiyet’i Kabulü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Kelebâzî, Ebû Bekir Tâculislâm Muhammed b. Ebu İshâk b. İbrâhim b. Ya’kub el-Buhârî, et-Taarruf/Doğuş Devrinde Tasavvuf, (Haz. Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
Gölpınarlı, A., Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, (Thk. M.M. et-Tanâhî), Kâhire, h. 1413.
Kutlu, S., Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
Pırlanta, İ., Orta Çağ’ın İncisi Nişabur, İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
Çetin, A., “Memlûkler Devrinde Kârimî Tüccarları, http://dergiler.ankara.edu.tr /dergiler/18/32/235.pdf, (12.07.2020).
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Lübâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, Beyrût: Dâru-Sâdr, 1980.
İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî, Mesâlikü’l-Memâlik, Kâhire: el-Hey’etü’l-Âmmetü li-Kusûri’s-Sekâfe, 2004.
Ahmedova, Z., Türkler Arasında İslâmiyetin Yayılmasında Tasavvufun Rolü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Gölpınarlı, A., İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Akademik Yayınları, 2011.
Taeschner, F., İslâm Ortaçağında Futuvva, (Çev. F. Işıltan), İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, http://dergipark.gov.tr/iuifm/issue/876/9751 /(21.06. 2020).
Demir, A., Fütüvvet Teşkilatının Kökeni, Teşekkülü ve Türkiye Selçuklularındaki Durumu, https://www.tarihtarih.com, (02.06.2020).
O’leary, D., İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, (Çev. H. Yurdaydın-Y. Kutluay), Ankara Üniversitesi Yayınları, 1971.
Hodgson, M. G. S., İslâm’ın Serüveni, (Çev. A. Eker), İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
Gündüz, İ., “Fütüvvet, Melamet ve Ahilik ya da Tasavvufi Düşüncede Dünya Anlayışı” Eğitim ve Verimlilik Sempozyum Tebliğleri, Kemaleddin İbn-i Hümam Vakfı Yayınları, Sivas 1994.
Kirmânî, Hâmid b. Ebi’l-Fahr, Menâkıbnâme, (Çev. M. Bayram), Konya: Yeni Zamanlar Dağıtım, 2008.
Güner, U., Tarihte Fütüvvet ve Ahilik, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
Cahen, C., Türkler Nasıl Müslüman Oldular, (Çev. T. A. Uğurlu-N. Uğurlu), İstanbul: Örgün Yayınevi, 2008.
Barkan, Ö. L., “Kolonizatör Türk Dervişleri”, Vakıflar Dergisi, C. II, Ankara 1942, ss. 279-304.
Mantran, R., İslâmın Yayılış Tarihi, (Çev. İ. Kayaoğlu), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1981.
Mazaherî, A., Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev. B. Üçok), İstanbul: Varlık Yayınevi, 1972.
Hucvirî, Ebu’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî, Keşfü’l-Mahcûb, (Haz. S. Uludağ), Ankara: Dergâh Yayınları, 2016.
Massignon, L., Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi, (Çev. İ. Berkan), Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
Foltz, R. C., İpek Yolu Dinleri, (Çev. A. Aslan) İstanbul: Medrese Yayınları, 2006.
Yüksel, A. T., “Ahmed Yesevî: Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Tesirleri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. V, Ankara 2002, ss. 545-551.
Duğlat, M. Haydar, Tarih-i Reşîdî, (Çev. O. Karatay), İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
İbn Fazlan, Seyahatnâme, (Çev. R. Şeşen), İstanbul, Bayrak Yayınları, 2011.
Devin D., İslâmization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to İslâm in Historical and Epic Tradition, University Park, Pennsylvania State Universty Press, 1994.
