ИРАН ТҤРІКТЕРІ АҢЫЗДАРЫНДАҒЫ КӚРОҒЛЫНЫҢ КЕМЕЛДЕНУІНДЕГІ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР: ӘКЕ МЕН БАЛА ЖӘНЕ ҚАСИЕТТІ СУ
Кілт сөздер:
Кӛроғлы дастаны, Мехтер Али, Кӛроғлы, қасиеттер, кемелдену.Аңдатпа
Балтық елдерінен бастап, шығыс Түркістанға дейінгі елдерге танымал дастандардың бірі Түркі әлемінің ортақ құндылығы «Кӛроғлы» дастанының бас кейіпкері негізгі әңгімелерде «соқыр адамның баласы» немесе «мазарда туылған бала» мағынасында Кӛроғлы, Гӛроғлы аттарымен аталған. Иран түріктерінің нұсқаларында Кӛроғлы атымен танылған «Мехтер Али дастанында» кейіпкердің кемелденуінде Кӛроғлының әкесі Мехтер Алидің даналығы үлкен орынға ие. Кейіпкердің кемелденуіндегі Мехтер Алидің орны дастандағы оқиғалардың құрылысымен байланыстырып қаралған. Сондай-ақ әрі кейіпкердің, әрі оның атының кемелденуіндегі таңғажайып факторлар бір елдімекеннен жинақталып, «Кӛроғлы» дастанының бірнеше бӛлімінде мысал ретінде келтірілген. Бұл нұсқасында Кӛроғлы атымен аталатын кейіпкердің (Уршан) кемелденуі, табиғаттың оған сыйға тартқан таңғажайып күштерінен хабардар Мехтер Али даналығының арқасында ұлы Уршанды қаһарман кейіпкер ретінде тәрбиелейді. Дастан оқиғаларына назар аударсақ, кейіпкер Уршан кемелдігіне Түркі мәдениетінде қасиетті саналған қола тастан жасалған мысырлық қылышқа, кейіпкердің қолқанаты кӛмекші аттарына (Кырат пен Дорат), орналасқан еліне (Чамлыбел), оның ең маңызды қаруы саналған әрқандай уақытта кӛмекшісі (Коша бұлақ) және әкесінің даналығы арқасында қол жеткізген. Бұл мақалада Кӛроғлының кемелденуінде Мехтер Алидің даналығы және жай адамнан қаһарман кейіпкерге айналуындағы факторлар қарастырылады.
Әдебиеттер тізімі
Chodzko, Alexander. Specimen of the Popular Poetry of Persia, as Found in the Adventures and Improvisations of Kurroglou, the Bandit-Minstrel of Northern Persia, and in the Songs of the People Inhabiting the Shores of the Caspian Sea; Orally Collected and Translated, with Philological and Historical Notes by Alexander Chodzko. London: Printed for the Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland. 1842.
Özdamar, Fazıl. (2019). Köroğlu’nun Ġran Türkleri Anlatmaları Üzerine Bir Ġnceleme. (Tez No.578246) [Doktora tezi, Ege Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/sistemGiris.jsp
Karadavut, Zekeriya. Köroğlu’nun Ortaya ÇıkıĢı. BiĢkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yay. 2002.
Ekici, Metin. Türk Dünyasında Köroğlu (Ġlk Kol) -Ġnceleme ve Metinler-. Ankara: Akçağ Yay. 2004.
ÂĢık Ali Ġbadî (Karahanlı): 1972 doğumlu. Derleme, 03.09.2016‘da Tebriz‘de yapılmıĢtır.
Hacıyeva, Maarife; Köktürk, ġahin; PaĢayeva, Mehebbet. Azerbaycan Folklor ve Etnoğrafya Sözlüğü. Ankara: KB Yay. 1999.
Kaya, Doğan. YaĢnâmeler. Ankara: Akçağ Yay. 2004.
TDK Sözlük (2021). https://sozluk.gov.tr/ [eriĢim tarihi: 26.05.2021]
Kuçuradi, Ġoanna. Sanata Felsefeyle Bakmak. Ankara: Ayraç Yay. 1997.
Önal, Mehmet Naci. ―Kutsalın Türk Kültüründeki Ġzleri: Tanrısal Simgecilik‖, Millî Folklor Dergisi. S 84, s. 57-72.
Örnek, Sedat Veyis. ―Türk Folklorunda Ad Seçme ve Ad Koyma‖, Boğaziçi Üniversitesi Halk Bilimi Yıllığı 1975. Ġstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Folklor Kulübü Yay., 1975. s. 101-112.
Konukçu, Enver. ―Begüm‖, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi. 1992. C 5, s. 344.
Bekki, Salahaddin. ―Türkiye‘de Epitetler Üzerine Yapılan ÇalıĢmalar ve Köroğlu‘nun Bir ġiirinin Tahlili‖, Millî Folklor. S 95, 2012. s. 202-214.
Raglan, Lord. ―Geleneksel Kahraman‖, çev.: Metin Ekici, Millî Folklor Dergisi. S 37, 1998. s. 126-138.
Yıldız, Naciye. ―Türk Destanlarında ‗Çocuksuzluk‘‖, Millî Folklor Dergisi. S 82, 2009. s. 76-88.
Çelebi, Mehmet Surur. Türk Halk Kültüründe Rüya. Konya: Kömen Yay. 2017.
Kara Düzgün, Ülkü. ―Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipinin Tipolojisi‖, Folklor/Edebiyat. 2012. S 69, s. 9-46.
Bang W. ve Rahmeti, G. R. Oğuz Kağan Destanı. Ġstanbul: Burhaneddin Basımevi. 1936.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I (GiriĢ-Metin-Faksimile). 4. Baskı, Ankara: TDK Yay. 1997.
Balkaya, Adem. Halk Anlatılarında Kahramanın Yardımcıları-Anaomik Sınırlılığı AĢmadan Kutsalın Görüntü Biçimlerine. Erzurum: Fenomen Yay. 2015.
Mahir, Behçet (anl.) Köroğlu Destanı. Kaplan, Mehmet; Akalın, Mehmet; Bali, Muhan (drl.). AÜ Yay. 1973.
Eliade, Mircea. Demirciler ve Simyacılar. çev.: Mehmet Emin Özcan, Ġstanbul: Kabalcı Yay. 2003.
Eliade, Mircea. Babil Simyası ve Kozmolojisi. çev.: Mehmet Emin Özcan, Ġstanbul: Kabalcı Yay. 2002.
Beydilli, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. çev.: Eren Ercan, Ankara: Yurt Kitap Yay. 2004.
Hakkı, Behruz ―Türk Mitolojisi Köroğlu‘da SavaĢ Tanrısı Bozkurt ve Misrî Kılıç‖, Uluslararası Köroğlu, Bolu Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri (17-18 Ekim 2009). Bolu: BAMER Yay., 2009. s. 321-334.
Tilav, Abdullah Murat. ―Sudan Çıkan At‖, akt.: Selami Fedakar, Millî Folklor Dergisi. 1997. S 34, s. 60-63.
Vural, Feyzan Göher. Ġslamiyet’ten Önceki Türklerde Kültür ve Müzik: Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri. Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat. 2016.
Abbaslı, Ġsrafil ve Abdulla, Behlul. (Haz.) Koroğlu. Bakü: Lider NeĢriyyat. 2005.
Rezzaki, Mehemmed. ―Zengan ÂĢık Muhitinde Koroğlu‘nun Derbend Seferi‖, IV. Uluslararası Bolu Halk Kültürü ve Köroğlu Sempozyumu Bildirileri. Ġstanbul: Akçağ Yay., 2015. s. 729-749.
Ryley Scott, George. ĠĢkencenin Tarihi. çev.: Hamide Koyukan, Ankara: Dost Kitabevi Yay. 1995.
Arat, ReĢit Rahmeti. Baburnâme (Babur’un Hatıratı) I. Ġstanbul: Millî Eğitim Basımevi. 1970.
Akün, Ömer Faruk. (1991). ―Bâbürnâme‖, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi. C 4, s. 404-408.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C II, Ankara: MEB Yay. 1993.
Finkel, Caroline. Rüyadan Ġmparatorluğa Osmanlı / Osmanlı Ġmparatorluğu’nun Öyküsü 1300-1923. çev.: Zülal Kılıç, Ġstanbul: TimaĢ Yay. 2017.
Arık, Feda ġamil. ―Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar I. Suçlar ve Cezalar‖, Tarih AraĢtırmaları Dergisi. C 17, 1963. S 28, s. 1-50.
Roux, Jean Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. çev.: Aykut Kazancıgil, Ġstanbul: Kabalcı Yay. 2002.
Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında Ġkonografik Motifler. Ġstanbul: Kabalcı Yay. 2004.
Elçin, ġükrü. Halk Edebiyatı AraĢtırmaları II. Ankara: KTB Yay. 1988.
Seyidoğlu, Bilge. Mitoloji Üzerine AraĢtırmalar (Metinler ve Tahliller). Ġstanbul: Dergâh Yay. 2015.
ġenocak, Ebru. ―Köroğlu Destanı‘nda Simgesel Değerler‖, 21. Yüzyılda Köroğlu ve Bolu AraĢtırmaları, Uluslararası Köroğlu, Bolu Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri, 17-18 Ekim 2009, Bolu/Türkiye. Bolu: BAMER Yay., 2011. s. 618-634.
Arsunar, Ferruh. (drl.) Köroğlu. Ankara: Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yay. 1963.
Karayev, Safa. ―Oedipus Kompleksinin Kültürdeki ĠliĢkilere Etkisi: Alı KiĢi ve Köroğlu‖, VI. Uluslararası Köroğlu Sempozyumu -Köroğlu ve Türk Dünyası Destan Kahramanları- Bildiriler Kitabı. Ġstanbul: AĠBÜ BAMER Yay., 2016. s. 637-652.
