«Диуани хикметтегі» анатомиялық атаулардың түркі тілдеріндегі қолданыстарына байланысты салыстырмалы- салғастырмалы талдау
Кілт сөздер:
Диуани хикмет, Кӛкшетау нұсқасы, анатомиялық атаулар, дене мүшелері, соматизмдерАңдатпа
Мақалада орта ғасырлық сопы ақын Қожа Ахмет Ясауидің әйгілі шығармасы «Диуани хикметтің» Кӛкшетау нұсқасының сӛздік қорында саны жағынан маңызды орын алатын анатомиялық атауларға лингвистикалық тұрғыдан талдау жасалады. Яғни «Диуани хикметте» қолданылған ағыз «ауыз», арқа «арқа», айақ ~ айағ «аяқ», бағыр «бауыр», баш «бас», бел «бел», бойұн «мойын», ич «іш», егин «иық», елиг ~ ел «қол», қол «қол», көг(ү)с «кӛкірек», көз «кӛз», құлақ «құлақ», өпке «ӛкпе», сач «шаш», сақал «сақал», сүнгек «сүйек», тыл «тіл», ұча «арқа, жауырын», йүрек «жүрек», йүз «жүз» секілді жиырмадан аса анатомиялық атауға жеке-жеке тоқтала отырып, бұл атаулардың тарихи ескерткіштердегі, сондай-ақ қазіргі түркі халықтарының тілдері мен диалектілеріндегі қолданыстары жайында мәлімет беріледі. Әрбір атаудың түркі тілдеріндегі қолданыстарын баяндау барысында әрі мағыналық, әрі тұлғалық жақтан салыстырып, кейбір атауларда орын алған дыбыс құбылыстарына тоқталады. Кейбір атаулардың жасалуына, қалыптасуына байланысты айтылған ғалымдардың кӛзқарастары сараланып ғылыми анализ жасалады. Атаулардың тура мағыналарымен қоса ауыспалы мағыналары, кейбір атаулардың кӛпмағыналылық қасиеттері жӛнінде сӛз болады. Сонымен бірге ескерткіш тілінде кездесетін соматизмдердің, яғни анатомиялық атаулардан жасалған фразеологиялық тіркестердің түркі тілдеріндегі қолданылу ерекшеліктері, беретін мағыналары туралы баяндалады.
Әдебиеттер тізімі
Akar А. DüĢünen Türkçe. – Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat, 2019. –340 s.
Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс баспасы, 2004. –360 б.
Tekin T. Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. –132 s.
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
Mahmud B.A. Nehcü‟l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. –1392 s.
Гаркавец А. Кыпчакское письменное наследие. Том III. Кыпчакский словарь. – Алматы: Баур – Касеан, 2010. с. 1802.
Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –337 s.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на гласные. АН СССР. Институт языкознания. – Москва: Издательство «Наука», 1974. с. 767.
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –1204 s.
TaĢ Ġ. Kutadgu Bilig‟de Söz Yapımı. –Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. –281 s.
Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және кӛне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан баспасы, 1995. –160 б.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. –2244 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі, I том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Toparlı R. Harezm Türkçesi Grameri. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985. –65 s.
Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. –194 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. –214 s.
Акар A. Түркі тілінің тарихы. – Алматы: Елтаным баспасы, 2017. –232 б.
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. –512 s.
Түймебаев Ж., Сағидолда Г., Ескеева М. Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2017. –324 б.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
ġirin H. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı Ġncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. –751 s.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. –328 s.
Aksan D. Türkçenin Söz varlığı. – Ankara: Engin Yayınevi, 2004. –249 s.
Eraslan K. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. –686 s.
Ўзбек тилининг изохли луғати. Ўзбекистон республикасы фанлар академияси Алишер Новоий номидаги тил ва адабиѐт институти. – Тошкент: «Ўзбекистон милий энциклопедияси» Давлат илмий нашриѐти, 2006–2008. –1502 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі, III том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Б». – Москва: Издательство «Наука», 1978. с. 349.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. II том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesi‟ne Büyük Sözlük. C. I. – Ġstanbul: BeĢir Yayınevi, 1999. –625 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. IX том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. XVI том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. VII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. - 742 б.
Бекжан О. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2015. –367 б.
Древнетюркский словарь (Редакторы В.М. Наделяев, Д.М.Насилов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак). – Ленинград: Издательство «Наука», Ленинградское отделение, 1969. с. 677.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. V том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –751 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. IX том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Қ». – Москва: Издательство «Наука», 2000. – 261 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. X том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. с. 742.
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –313 s.
Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. –664 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. VIII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на буквы «В», «Г» и «Д». – Москва: Издательство «Наука». 1980. с. 395.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. XII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Л», «М», «Н», «П», «С». – Москва: Издательство «Восточная литература», 2003. с. 474.
Нұрмахамбетов Ә. Бес жүз бес сӛз. – Алматы: Рауан, 1994. –304 б.
ArgunĢah M. Çağatay Türkçesi. – Ġstanbul: Kesit Yayınları, 2013. –381 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. ХIV том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –798 б.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. VII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –751 б.
References
Akar A. DüĢünen Türkçe. – Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat, 2019. –340 s.
Qaıdar Á., Orazov M. Túrkіtanýǵa kіrіspe. – Almaty: Arys baspasy, 2004. –360 b.
Tekin T. Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. –132 s.
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
Mahmud B.A. Nehcü‟l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. –1392 s.
Garkavets A. Kypchakskoe pısmennoe nasledıe. Tom III. Kypchakskıı slovar. – Almaty: Baýr – Kasean, 2010. s. 1802.
Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –337 s.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrkskıh ıazykov: Obetıýrkskıe ı mejtıýrkskıe
osnovy na glasnye. AN SSSR. Instıtýt ıazykoznanııa. – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1974. s. 767.
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –1204 s.
TaĢ Ġ. Kutadgu Bilig‟de Söz Yapımı. –Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. –281 s.
Aıdarov Ǵ. Orhon-Enıseı jáne kóne uıǵyr jazba eskertkіshterіnіń tіlі. – Almaty: Raýan
baspasy, 1995. –160 b.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. –2244 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі, I tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Toparlı R. Harezm Türkçesi Grameri. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985. –65 s.
Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. –194 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. –214 s.
Akar A. Túrkі tіlіnіń tarıhy. – Almaty: Eltanym baspasy, 2017. –232 b.
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. –512 s.
Túımebaev J., Saǵıdolda G., Eskeeva M. Túrkі tіlderіnіń salystyrmaly-tarıhı grammatıkasy. – Almaty: Qazyǵurt baspasy, 2017. –324 b.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
ġirin H. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı Ġncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. –751 s.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. –328 s.
Aksan D. Türkçenin Söz varlığı. – Ankara: Engin Yayınevi, 2004. –249 s.
Eraslan K. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. –686 s.
Ўzbek tılınıng ızohlı lýǵatı. Ўzbekıston respýblıkasy fanlar akademııası Alısher Novoıı nomıdagı tıl va adabıѐt ınstıtýtı. – Toshkent: «Ўzbekıston mılıı entsıklopedııası» Davlat ılmıı nashrıѐtı, 2006–2008. –1502 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі, III tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «B». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1978. s. 349.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. II tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesi‟ne Büyük Sözlük. C. I. – Ġstanbul: BeĢir Yayınevi, 1999. –625 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. IX tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. XVI tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. - 742 b.
Bekjan O. Túrkі kúlbіzіk jazba eskertkіshterі tіlіnіń semıotıka-semantıkalyq negіzderі. – Almaty: Qazyǵurt baspasy, 2015. –367 b.
Drevnetıýrkskıı slovar (Redaktory V.M. Nadelıaev, D.M.Nasılov, E.R.Tenıshev, A.M.erbak). – Lenıngrad: Izdatelstvo «Naýka», Lenıngradskoe otdelenıe, 1969. s. 677.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. V tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –751 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. IX tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі
ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «Q». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 2000. – 261 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. X tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. s. 742.
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –313 s.
Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. –664 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VIII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvy «V», «G» ı «D». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka». 1980. s. 395.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. XII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «L», «M», «N», «P», «S». – Moskva: Izdatelstvo «Vostochnaıa lıteratýra», 2003. s. 474.
Nurmahambetov Á. Bes júz bes sóz. – Almaty: Raýan, 1994. –304 b.
ArgunĢah M. Çağatay Türkçesi. – Ġstanbul: Kesit Yayınları, 2013. –381 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. HIV tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –798 b.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –751 b.
