Тарихи және қазіргі түркі тілдерінде «табар>давар» сӛзі
Кілт сөздер:
мал, жануар атауы, тауар, тарихи түрік диалектілері, лексикалық бірлік, семантикаАңдатпа
Жануар атаулары түрік қоғамында маңызды орын алады. Бүгінгі күні жануарлардың атауы ретінде белгілі «давар» мал сӛзі – ежелден бері қолданылып келе жатқан сӛздердің бірі. Бұл мақалада «давар» сӛзінің этимологиясы және оның түрік тілінің тарихи кезеңдерінде қолданылуы зерттеліп, қазіргі түрік диалектілерінде қолданылуы әр түрлі сӛздіктер мен еңбектер арқылы сарапталып, жинақталған мәліметтерге лексикалық және семантикалық талдаулар жасалды. «Давар» сӛзінің шығу тегі туралы әр түрлі пікірлер бар. Семантика тұрғысынан талдағанда, бұл сӛздің тауар, мүлік сӛзі болған кезеңдер, жануардың атауы болған кезеңдер берілген. Сонымен қатар, сӛздің тарихи кезеңдердегі семантикалық ӛзгерістері де нақтыланған. Тағы да тарихи процесте табар> тавар, тивар, тварь> тавар> мал формасындағы дыбыстық ӛзгерістердің себептері мен процестері баса айтылған. Бұлардан басқа сӛздің әртүрлі диалектілердегі мағыналары, оның идиомалық және стереотиптік қолданылуы да зерттелді.
Әдебиеттер тізімі
Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları, 2005.
Bayat, F., Aliyeva, M., E., Eski Türkçe Sözlük, Yalın Yayıncılık, Ġstanbul, 2008.
Clauson, G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford at the Clarendon Pres., 1972.
Radloff, W., Uigurische Sprachdenkmӓler, S. Malov yay., Leningrad, 1928.
Gharib, B., Sogdian Dictionary, Sogdian-Persian-English. Farhangan Publications, Tehran, 1995. 6. Nedelyaev, V., M., ve diğerleri, Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: Ġzdatel‟stvo Nauka, 1969.
Ercilasun, A., B., Akkoyunlu, Z., Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti‟t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (3. Baskı), 2018.
Räsänen, M., Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki, 1969.
Sevortyan, E. V., Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov, Moskova, 1974.
Tietze, A., Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Cilt 2. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları, 2017.
Starostin, Dybo, Mudrak. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. 2003.
Gülensoy, T., Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
Ercilasun, A., B., Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, Dergâh Yayınları, Ġstanbul, 2016.
ġirin, H., Kül Tigin Yazıtı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, Ġstanbul. (2. Baskı), 2019.
Civelek, Ö., Dindışı Eski Uygurca Metinlerin Karşılaştırmalı Sözvarlığı, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2006.
Aydın, E., Şine Usu Yazıtı, Çorum: KaraM Yayınları, 2007.
Gabain, A. V., Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları, 1988.
Ölmez, M., Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri AraĢtırmaları Dizini, 1991.
Hamilton, J., R., İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (Çev.: Vedat Köken), Ankara: TDK Yayınları, 2011.
Tekin, ġ., Uygurca Metinler II Maytrısimit, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2019.
Elmalı, M., Daśakarmapathāvadānamālā, GiriĢ-Metin-Çevir-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu, Ankara. 2016.
Caferoğlu, A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ġstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 260. 1968.
Arat, R. R., Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig II Tercüme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1959.
Demiryürek, H., Atabetü‟l- Hakayık‟ın Gramatiksel Bağlam ve Sıklık Sözlüğü, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2012.
Turan, F., Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lügati, Bilimsel Akademik Yayınlar, Ġstanbul. 2001.
Saluk, R., G., Edebî Bir Metin Olarak Dânişmendnâme, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 2013.
ÖzavĢar, R., Marzubânnâme Tercümesi, Metin, Çeviri, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin. YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır. 2009.
Alibekiroğlu, S.-Çelik, S., “ġeyyâd Hamza‟nın Yûsuf ve Zelîhâ‟sının Söz Varlığına Dair Bir Ġnceleme”, Asia Minor Studies-International Journal of Social Sciences, (C:6, S:12), 2018.
Çelik, N., Aḥvāl-i Ḳıyāmet (Metin-Çeviri). YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Bilecik ġeyh-Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Bilecik, 2019.
TülübaĢ, T., Hüsrev ü Şîrin (Metin-Dil Özellikleri-Gramatikal Dizin). YayımlanmamıĢ Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Muğla, 2017.
Arslan, T., Şirvanlı Mahmud Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 1991.
Atmaca, E., Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Söz Varlığı ve Anlam Olayları. Palet Yayınları, Ankara, 2017.
Ciğa, Ö., Süheyl ü Nev-bahâr (Metin, Aktarma, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin), Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Atasoy F., O., Melhame-i Şeyh Vefa Giriş-Metin-Sözlük, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ġstanbul, 2001.
Ünlü, S., Doğu ve Batı Türkçesi Kur‟an Tercümeleri Sözlüğü, Ġstanbul: Eğitim Yayınevi, 2012.
Yüksel, S., Mehmed Işk-nâme (İnceleme-Metin), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları:150, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1965.
Yavuzarslan, P., Sami, Ş., Kamus-ı Türkî, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015.
Parlatır, Ġ., Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara, 2012.
Güner, N., Mukaddimetü‟l-Edeb Grameri, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Kayseri, 2008
ġeker, A., Nehcü‟l-Ferâdîs Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi Nüshası (İnceleme-Metin-Dizin), YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat
AraĢtırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ġstanbul, 2018.
Çürük, M. S., Mu‟înü‟l Mürîd (Giriş, Metin, Notlar, Açıklamalar, Dizin), YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
Ata, A., Ḳısasü‟l-Enbiyā, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997
Tezcan, S., Kitâbu‟l-Ğunya Harezm Türkçesinden Anadolu Türkçesine AktarılmıĢ Bir Ġlmihal Kitabı, Türk Dilleri Araştırmaları, C:5, Ankara, 1995.
Ünlü, S., Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Ġstanbul: Eğitim Yayınevi. 2012.
Gülmez, M., Fahrî‟nin Hüsrev ü Şîrîn‟i, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. 2003.
Battal, A., İbnü Mühennâ Lûgatı, Ġstanbul: Devlet Matbaası, 1934.
Ünlü, S., Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Ġstanbul: Eğitim Yayınevi, 2013.
Bayat, F., Orta Türkçe Sözlüğü, Ġstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008.
Özkan, M., Mahmûd b. Kādî-i Manyâs Gülistan Tercümesi, Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları: 562, Ankara, 1992.
Kültüral Z.-Beyreli, L., Şerîfî Şehnâme Çevirisi Cilt-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
Yusupova, N., Türkçe-Özbekçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2018.
Kurban, Ġ., Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 615, Ankara, 1995.
ÖzĢahin, M, Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2017.
Koç, K., Bayniyazov, A., BaĢkapan, V., Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Алматьɪ, 2012.
Telgoja Janüzakov, Kazak Tiliniñ Sözdigi, 1999.
Ehmetyanov, R. ve Diğerleri, Türkçe-Tatarca Sözlük, Aktaran: M. Öner, Ankara: Türk Dil Kurumu. 2014.
Vasiliev, Y., Türkçe- Sahaca (Yakutça) Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
Bayram, B., Çuvaş Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
Naskali, Gürsoy, E., Duranlı, M., Altayca-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları:725, Ankara, 1999.
Arslan, Erol, H., Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: TDK Yayınları, 2011.
Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü), TDK web sitesinden 02.10.2020 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden eriĢilmiĢtir.
Türkiye Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, S:211/4, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1993.
Korkmaz, Z., KaĢgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi, Türk Dili, S. 253, Divan-ı Lügati‟t-Türk Özel Sayısı, Ankara: TDK Yayınları, 1973.
Gül, M., “Kutadgu Bilig‟deki Oğuzca Unsurlar”, The Journal of Academic Social Science Studies, 2005.
Ercilasun, A., B., Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Ankara: MEB Yayınları. 1995.
Yeni Tarama Sözlüğü, (Hazırlayan: Cem Dilçin), Ankara: TDK Yayınları, 1983.
