КӨНЕ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ «КӨПТІК, МОЛДЫҚ, ШАМАДАН ТЫСТЫҚ» ҰҒЫМЫН БІЛДІРЕТІН МӨЛШЕРДІҢ САПАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯСЫ
Кілт сөздер:
көне түрік тілі, типология, мөлшерлік анықтауыштар, грамматика, көптік ұғымыАңдатпа
Жалпы және классикалық грамматикалық тәсілге сәйкес атаулар, зат есімге қатысты сөздер және етістіктердің сапасына қатысты сын есімдер мен үстеулер, осы сөз категорияларын алуан түрлі сипаттайтын бірліктер болып табылады. Біркелкі лексикалық бірліктердің зат есім мен зат есімге қатысты сөздерге әрі етістіктерге сәйкес келуі синтаксистік қызметпен тікелей байланысты. Бұл тұрғыдан, қолжетімді функцияға ие бірліктер «сапалық» категориялық бірліктер деп аталады. Әлем тілдерінің типологиясы диахрондық қолайлы тәсілдер арқылы тарихи кезеңдерді қамти отырып, сапалық мақсаттағы архаикалық өлшемдердің маңыздылығын арттыра түседі. Бұл тұрғыдан алғанда, түрік тілінің сапалық мақсатта жұмыс жүргізуі үшін, қарастырылып отырған тілдің алғашқы жазбаша реттелуі және осы кезеңді қамтитын түрлі шеңберлер (VIII–XI ғасырлар) ең негізгі деректер құжатын қамтитын өріс көзі болып табылады. Өйткені бұл кезеңде жазылған мәтіндер сапалық тұрғыдан буддистік және исламдық шеңберлер аясын қамтуымен маңызды.
Бұл мақалада VIII–XI ғасырлардағы түрік тілінің алғашқы жазбаша реттелуі сапалық типология тұрғысынан қарастырылады. Әртүрлі сапалық белгілер, түрік тіліндегі бұл бірліктердің жан-жақты мұқият зерттеуді қажет ететіндігін, зерттеуде «көптік, молдық, шамадан тыстық» ұғымын білдіретін мөлшердің сапалық жағына назар аудару және осыған сүйене отырып, жалпы сапалық белгілерге қол жеткізуге әрекет жасалады. Қарастырылатын мөлшердің сапалық грамматикаландыру кезеңі, ұғымдық қатынастар және синтаксистік тізбектер тұрғысынан жіктеумен қатар сапаның жалпы анатомиясы жарыққа шығады. Осылайша, диахрондық, синхрондық тұжырымдарға қол жеткізу арқылы тілдің әлемдік және тілдік типологиясына ықпал етуші тұжырымдар қалыптасады.
Әдебиеттер тізімі
Kornfilt, Jaklin. Turkish. Routledge: London and Newyork. 1997.
Karahan, Leyla. “Terimlerde Kapsam Sorunu: “Zarf” Örneği”, VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. 4-7 Aralık 2013, 2014. Bursa: 931–937.
Rauh, Gisa. “Adverbs as a linguistic category?”. Adverbs: Functional and diachronic aspects [Eds. Karin Pittner, Daniela Elsner, Fabian Barteld]. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. pp. 19–46, 2015.
Çetin, Osman Ali. Gramerleşme ve Sözcükselleşme Bağlamında Eski Türk Dilinde Zarflar. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2016. Eskişehir.
Ağca, Ferruh. “Eski Uygurcada Katlama Zarfları”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu. 1–7 Haziran 2018. Ulanbator Moğolistan. (Ed. Şaban Doğan-Melis Sezen Güneş). 2018. İstanbul: Kesit, 14-24.
Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası. 1974. [TDK Yayınları, 1995].
Gencan, Tahir Nejat. Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınevi. 1979.
Aksan, Doğan; Neşe Atabay; İbrahim Kutluk; Sevgi Özel. Sözcük Türleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1983.
Bilgegil, Kaya. Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları. 1984.
Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları. 1986 [1993].
Hengirmen, Mehmet. Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi. 1998.
Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2003.
Ediskun, Haydar. Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi. 2005.
Eker, Süer. Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları. 2005. [2009].
Göksel, Aslı, Kerslake, Celia. Turkish: A Comprehensive Grammar. New York: Routledge. 2005.
Lehmann, C. “Information structure and grammaticalization”. In Elena Seoane & María José López-Couso (eds.), Theoretical and Empirical Issues in Grammaticalization, 207–229. Amsterdam: Benjamins. 2008.
Halling, Pernilla Hallonsten. Semantic Types and Prototypical Adjectives and Adverbs. Stockholm University. 2012.
Jespersen, O. Analytic Syntax. New York. 1969.
Sweet, Henry. A New English Grammar: Logical and Historical. Oxford: Clarendon. 1891.
Protopopescu, Daria. “The Morphologizatıon Of Adverbs-An Instance Of Grammaticalization”. Studii Si Cercetari Lingvistice. LXII: 57–71. 2011.
Thraks, Dionysios. Gramer Sanatı (Çev. Eyüp Çoraklı). İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2006.
Doetjes, Jenny. “Adverbs and Quantification: Degrees Versus Frequency”. Lingua, 117: 685–720. 2007.
Ağca, Ferruh. “Çokluk İşaretleyicisi Olarak Eski Türkçe telim (EOT: delim) Sözcüğü ve Kökeni Üzerine”. Türkbilig. 40: 49–62. 2020.
Azılı, Kenan. “Dil Düşünce Sistemlerinde Farklı Bir Kavramsal İlişki: Eski Türkçe Örneğinde Yönlülük İlkesi”. Dil Araştırmaları, 29: 79–98. 2021.
Azılı, Kenan. “Eski Uygur Türkçesinde Gözden Kaçmış Bir Niteleyici: ärtä”. Dil Araştırmaları, 28: 93–104. 2021.
Clauson, Sir Gerhard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press. 1972.
Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexi¬con. Vol. I-II, Wiesbaden: Harrassowitz. 1991.
Bang Kaup, W. Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1925–1934), Çev. Şinasi Tekin. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. 1980.
Nadalyayev V. M; D. M. Nasılov; E. R. Tenişev; A. M. Şçerbak. Dryevn¬yetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk. 1969.
Raschmann, S. Christiane. Die Kapitel über “Die Heilung der Krankheiten” und “Das Lehren der Tat des Jünglings Udakaniṣyanda” im uigurischen Goldglanzsūtra (24. und 25. Kapitel), Berlin: Freie Universität. 1981.
Uçar, Erdem. “Eski Uygurca Sözvarlığına Katkılar I: Kalıplaşmış kuturu Zarfı Üzerine”, MTAD, 10/3: 163–179. 2013.
Ağca, Ferruh. Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri. Ankara: TKAE Yayınları. 2010.
Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vor İs¬lamîschen türkischen Texte aus Zentralasien, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 1977–2017.
Hamilton, James Russell. Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi Kötü Prens Öyküsü [Çev. Vedat Köken]. Ankara: TDK Yayınları. 2011.
Ağca, Ferruh; Azılı, Kenan. “Eski Uygurcada Derecelendirme ve Miktar Niteleyicisi Olarak aŋ ( ’äŋ) Sözcük Birimi ve Türevleri Üzerine”. Prof. Dr. Ceval Kaya Armağanı [Ed. O. Fikri Sertkaya, Günay Karaağaç, Mesut Şen]. Ankara: Akçağ Yayınları. 2022.
Tuna, Osman Nedim. “Köktürk Yazıtlarında ‘Ölüm’ Kavramı ile İlgili Kelimeler ve ‘kergek bol-‘ Deyiminin İzahı.” VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler. 1957. Ankara: Türk Dil Kurumu. 1960: 131–148.
Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları. 1988. [2003].
Ölmez, Mehmet. “Devam Eden Çalışmalar: Eski Türkçenin Kısa Sözlüğü ile Uygurcanın Sözlüğü Üzerine Notlar”. İnternational Journal of Old Uyghur Studies. 3/1: 95-122. 2021.
Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch, Göttingen: Universitätsverlag Göttingen. 2021. [Online Versiyon].
Zieme, Peter. Buddhistische Stabreimdichtungen der Uigeren. Berliner Turfantexte XIII. Turnhout: Brepols. 1985.
Azılı, Kenan; Koç, Aziz Tolga. “Kavramsal Metafor Örneği Olarak Agır Ve Eski Türkçede Bir Kavramsal Harita Denemesi”. Türkbilig 41: 55–70. 2021.
Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. 2011.
Erdem Uçar, Filiz Meltem. “Tarihî Türk Lehçelerinde katıg Kelimesinin Çok Anlamlı Yapısı”. Karadeniz 31: 101–117. 2016.
Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (Cilt 1 A-N). Ankara: TDK Yayınları. 2011.
Şen, Mesut. “Miktar Zarfı Olarak Kullanılan Kelimelere Lengüistik Bir Bakış”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2008/II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2008.
Doğan, Şaban. ““The Usage of Adjectives Which Have Negative Meanings as Adverbs of Quantity in Turkish”. Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences, 18/32: 303–316. 2017.
Ata, Aysu. “Çok Kelimesinin Kökeni Üzerine”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 534: 1310–1313. 1996.
Ağca, Esin. “Kutadgu Bilig Örneğinde Türk Dilinde Bir Zarflaşma Modeli: Niteleme Sıfatları → Nicelik Zarfları”. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı Bildiri Kitabı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 49–58. 2019.
Ağca, Ferruh. “Eski Türkçe Metinlerde Anlamsal ve Fonsiyonel Açıdan idi ve ige/iye/ie Sözcüğü”. Bengü Beläk Ahmet Bican Ercilasun Armağanı [Ed. Bülent Gül]. Ankara: TKAE Yayınları. 65–79. 2013.
Gabain, A. von. Die uigurische Übersetzung der Biographie Hüen-Tsangs, Berlin: SBAW. 1935.
Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill. 2004.
Ağca, Ferruh; Azılı, Kenan. “Eski Uygurcada ‘Tekrarlı Karşılaştırma Formları’ Üzerine”. Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı [Ed. Ali İhsan Öbek, Yüksel Topaloğlu vd.]. İstanbul: Kesit Yayınları. 2020.
Stassen, Leon. Comparison and Universal Grammar. Oxford: Blackwell. 1985.
Shōgaito, Masahiro. The Uighur Abhidharmakośabhāṣya preserved at the Mu¬seum of Ethnography in Stockholm. Turcologica, Band: 99, Herausgegeben von Lars Jo¬hanson. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. 2014.
Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. 1994.
Ölmez, Mehmet. “Tibet Budizmine ait Eski Uygurca Bahşı Ögdisi”, Bahşı Ögdisi, Festscrift für Klaus Röhrborn anlasslich seines 60. Geburtstags, 60. doğum yılı dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı (haz. Jens Peter Laut, Mehmet Ölmez), Freiburg-İstanbul: 261–293. 1998.
Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları. 2012.
Tezcan, Semih. Das uigurische Insadi-Sūtra, Berliner Turfantexte III. Berlin: Aka¬demie Verlag. 1974.
Zieme, Peter. Manichäisch-türkische Texte. Berliner Turfantexte V. Berlin: Akademie Verlag. 1975.
Zieme, Peter. Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch. Berliner Turfantexte XVIII. Turnhout: Brepols. 1996.
Wilkens, Jens. Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistisc¬hen Kšanti Kılguluk Nom Bitig, I-II, Berliner Turfantexte XXV. Turnhout: Brepols. 2007.
Kasai, Y. Die uigurischen buddhistischen Kolophone. Berliner Turfantexte XXVI. Turnhout: Brepols. 2008.
Wilkens, Jens. Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā, Berliner Turfantexte XXXVII. Turnhout: Brepols. 2016.
Ercilasun, Ahmet B. Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk. -Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin-. Ankara: Türk Dil Kurumu. 2014.
Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 2007.
Hamilton, James Russell. Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siècle de Touen-Houang I-II. Paris: Peeters. 1986.
Barat, Kahar. The Uygur-Turkic Biography of the Seventh-Century Chinese Bud¬dhist Pilgrim Xuanzang, Ninth and Tenth Chapters. Indiana: Indiana University Resarch Institue For Inner Asian Studies. 2000.
Özbay, Betül. Huastuanift (Manihaist Uygurların Tövbe Duası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2014.
Tekin, Talat. Irk Bitig (Eski Uygurca Fal Kitabı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2013.
Geng, Shimin; James Hamilton. “L'Inscription ouigoure de la stele commenmorative des Iduq qut de Qoco”. Turcica. Revue de'tudes turkues, 13: 10–54. 1981.
Shōgaito, Masahiro. “Drei zum Avalokiteśvara-sūtra passende Avadānas”. Der türkische Buddhismus in der japanischen Forschung [Eds. Jens Peter Laut und Klaus Röhborn]. Veröffentlichungen Der Societas Uralo-Altaica. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 1988.
Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2008.
Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I- Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah) Vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapuṇḍarika-sūtra), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları Araştırmaları Serisi Edebiyat Filoloji 2. 1960.
Tekin, Şinasi. Maytrısimit-Burkancıların Mehdisi Maytreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram, Ankara: Ankara Üniversitesi. 1976.
Le Coq, A. von. Türkische Manichaica aus Chotcho II. Berlin. 1919.
Le Coq, A. von. Türkische Manichaica aus Chotcho III. Berlin. 1922.
Clark, Larry. “The Manichean Turkic Pothi-Book”. Altorientalische Forschungen 9, 145-218. 1982.
Bang Kaup, W.; A. von Gabain. Türkische Turfan Texte II. Berlin: ABAW. 1929.
Bang Kaup, W.; A. von Gabain; R. R. Arat. Türkische Turfan Texte VI. Berlin: ABAW. 1934.
Müller, F. W. Karl. Uigurica I. Berlin. 1908.
Geng, Shimin; H. J. Klimkeit; J. P. Laut. “Manis Wettkampf mit dem Prinzen. Ein neues manichäisch-türkisches Fragment aus Tufan”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 137: 44–58. 1987.
Yıldırım, Fikret; Erhan Aydın; Rysbek Alimov. Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: Bilgesu Yayınları. 2013.
