ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ҚОЖАЛАРДЫҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ РӨЛІ
Кілт сөздер:
Қожа, Өзбек ұлысы, Жошы ұлысы, шежіре, діни үдерістер, йасауийа тариқаты.Аңдатпа
Қожалардың қазақ жеріне таралуы ислам дінінің оппозициялық бағыты - қайсаниа-мубаййидийа ілімінің Оңтүстік Қазақстан жеріне келуімен басталады. Ислам мемлекетінің ірі ошақтарында саяси билік үшін болған талас-тартыс нәтижесінде дүниеге келген түрлі ағымдар ықпалымен ислам дініндегі басты екі бағыт - Ахл ал-Хадис пен Ахл ар-Рай қалыптасты. Ахл ар-Рай бағытын ұстанушы қайсаниа-мубаййидийа өкілдері ислам дініндегі барлық ғылыми ізденістердің басында болды. Қайсанилер қозғалысы ықпалымен таққа отырған Аббасилер, ертеңгі күнінен қауіптеніп қайсанийа ағымы өкілдерін қудалауды бастайды. Осылай алғаш қожалар әулетінің Түркістан жеріне келуімен түркі-ислам тарихы басталады. Мақалада «ислам ашушы» қожалардың түркі-ислам халықтарының дәстүрлі мәдениетін сақтап қалуларындағы ерен еңбегі мен қазақ тарихындағы бетбұрысты кезеңдердегі атқарған қызметі қарастырылады. Ислам дінінің, оның ішінде Йасауи жолының Жошы ұлысында мемлекеттік идеология дәрежесіне көтерілуі, осылай мемлекеттің діни-рухани саясатын түбегейлі өзгерткені, түркі мемлекеттері билеушілерінің ұрпақтары саяси биліктен ажыраған соң барлығы дерлік рухани билік саласына көшкені, Өзбек ханның йасауийа тариқатының үш тармағының ықпалы арқылы Жошы ұлысының құрылымдық жүйесін өзгертуі, билер институтының ХVІІІ ғ. басында мемлекетті басқарудың пәрменді құралына айналу барысы мен себептері көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі
Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Қазақ шежіресі. Әзірлеген С. Дәуітұлы. –Алматы: 1993. ¬–76 б.
Муминов А.К. Родословное древо Мухтара Ауезова. –Алматы: «Жібек жолы», 2011. –С. 340.
Sönmez Kutlu. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in Ahkamı, Oluşum Süreci, Siyasi, Toplumsal ve Fikrı Çerçevesi//Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat. –Köln: IGMG, 2014.
Наубахти ал-Хасан ибн Муса. Шиитские секты. Перевод с арабского, исследование и комментарий С.М.Прозорова. –Москва: «Наука» ГВЛ. 1973. –С. 256.
Hülya Alper. Imam Matürıdı'de Akıl-Vahı İlişkisi. 3 Baskı, Istanbul, 2013. –238 s.
Жандарбек З. Насаб-нама нұсқалары және түркі тарихы. –Алматы: «Дайк-Пресс», 2002. –168 б.
Муминов А.К. Новые направления в изучении истории братства йасавийа // Общественные науки Узбекистана, 1993. №10-12. сс. 34-38.
Әліпхан М. Құттың кілті – кісілік. –Түркістан, 1997. –151 б.
Федоров-Давыдов Г. Общественный строй Золотой Орды. –Москва: Изд. МГУ. 1973. –С. 181.
Ергөбеков Қ. Бәйдібек Баба мен Домалақ ана. –Шымкент. «Жібек Жолы», 1999. –64 б.
Насаб-нама, Батырханов қолжазбасы, 212-214 ққ.
Өзбек шежіресі. Автордың қолында шежіренің көшірмесі бар. Түпнұсқа Түркістан қаласының тұрғыны М.Шалапов қолында.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жүргізілген ғылыми экспедиция материалдары.
Fuad Köprülü. Türk edebiyatinda ilk mutasavvıflar. Besinci basım. Arısan Matbaaçilik. Ankara, 1984. –S. 415.
Кашифи Хусайн. Рашахат айн ал-хайат түрки. –Ташкент: «Абу Али ибн Сино», 2004. –С. 535..
Devin De Weese. Islamization and Native Religion in the Golden Horde. –The Pennsylvania State University Press. University Park, Pennsylvania. 1994. –P. 638.
Курмансейтова А.Х. Ярлык Токтамыш-хана к Польскому королю Ягайле и Эдиге //Историко-географические аспекты. Развитие Ногайской Орды. –Махачкала, 1993. –С. 94-97.
Насаб-нама, Т.Нұрматов қолжазбасы
«Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі мүшелерінің отырыстары мен баяндамалары хаттамалары», 1899, –№4, с. 89.
Әхмәтжанов М. Татар шәжәрәләрә. Казан: Татарстан китап нәшәрияты, 1995. –С.128.
Мендикулов М. Памятники народного зодчества Западного Казахстана. –Алма-Ата: «Өнер», 1987. –С. 156.
Усеров Н. Исследование правового памятника «Жеті жарғы», Кандидатская диссертация. –Алма-Ата. 1976. –С.16
Оразбаева А. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән билер институты. –Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. –С.206
Торланбаева К. Титулы древних тюрков // ҰҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. НИЦ «Ғылым», 2002. №4. С.33-34.
Сәдібеков З. Қазақ шежіресі. –Тошкент: «Узбекистон», 1994. –144 б.
Вияткин М. Султаны и бии// Қазақтың Ата заңдары. –Алматы: «Жеті жарғы», 2003. –С.173
Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. –Алматы: «Атамұра», 2000. –464 б.
Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.І. –Санкт-Петербург, 1884. –С.174.
Измаилов И.Л. Формирования этнополитического самосознания населения Улуса Джучи: некоторые элементы и традиции // Источниковедение Улуса Джучи (Золотой Орды). От Кальки до Астрахани. 1223-1566. –Казань, «Мастер Лайн», 2002, –С. 244-262.
Юдин В.А. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая, –247 б.
Қондыбаев С. Есен қазақ. –Алматы: «Үш Қиян», 2002. –352 б.
Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. –Москва: Изд. Фирма «Восточная литература» РАН, 2001. –С. 752.
Березин И.Н. Тарханың ярлыки Тохтамыша, Темур-Кутлука, Саадать-Гирея. –Казанъ: Типография Казанского университета, 1851.
Саттаров С. Ала қойды бөле қырқу философиясы / «Жас қазақ үні», №19. 13.05.2006.
Мас‘уд ибн Кухстани. Тарих-и Абу-л-Хайр-ха-и// Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веов. –Алма-Ата: Изд «Наука» Каз ССР, 1969. –С. 651.
Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских источников). –Алма-Ата: Изд. «Наука» Каз ССР, 1969. С.346
Сейфуллин С. Билер сөздері// Қазақтың Ата заңдары. Том 2. –Алматы: «Жеті-жарғы», 2003. – 672 б.
Құдайбердіұлы Ш. Түрік-қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. –Алматы: «Қазақстан» және «Сана». 1991. –80 б.
Ислам: Энциклопедический словарь. –М.: Наука, ГВЛ. 1991. –С. 315.
Темір-нама қолжазбасы, –76 б.
Дуана қожалар шежіресі
Ерофеева И.В. Родословные казахских ханов и кожа XVIII–XIX вв. –Алматы: ТОО “Print-S”, 2003. –С. 178.
Қарпық және қожалар шежіресі. –Қарағанды: 2008. –990 б.
References
Kópeıuly Máshһúr Júsіp. Qazaq shejіresі. Ázіrlegen S. Dáýіtuly. –Almaty: 1993. –76 b.
Mýmınov A.K. Rodoslovnoe drevo Mýhtara Aýezova. –Almaty: «Jіbek joly», 2011. –S. 340.
Sönmez Kutlu. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in Ahkamı, Oluşum Süreci, Siyasi, Toplumsal ve Fikrı Çerçevesi//Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat. –Köln: IGMG, 2014.
Naýbahtı al-Hasan ıbn Mýsa. Shııtskıe sekty. Perevod s arabskogo, ıssledovanıe ı kommentarıı S.M.Prozorova. –Moskva: «Naýka» GVL. 1973. –S. 256.
Hülya Alper. Imam Matürıdı'de Akıl-Vahı İlişkisi. 3 Baskı, Istanbul, 2013. –238 s.
Jandarbek Z. Nasab-nama nusqalary jáne túrkі tarıhy. –Almaty: «Daık-Press», 2002. –168 b.
Mýmınov A.K. Novye napravlenııa v ızýchenıı ıstorıı bratstva ıasavııa // Obestvennye naýkı Ýzbekıstana, 1993. №10-12. ss. 34-38.
Álіphan M. Quttyń kіltі – kіsіlіk. –Túrkіstan, 1997. –151 b.
Fedorov-Davydov G. Obestvennyı stroı Zolotoı Ordy. –Moskva: Izd. MGÝ. 1973. –S. 181.
Ergóbekov Q. Báıdіbek Baba men Domalaq ana. –Shymkent. «Jіbek Joly», 1999. –64 b.
Nasab-nama, Batyrhanov qoljazbasy, 212-214 qq.
Ózbek shejіresі. Avtordyń qolynda shejіrenіń kóshіrmesі bar. Túpnusqa Túrkіstan qalasynyń turǵyny M.Shalapov qolynda.
Ońtústіk Qazaqstan oblysy boıynsha júrgіzіlgen ǵylymı ekspedıtsııa materıaldary.
Fuad Köprülü. Türk edebiyatinda ilk mutasavvıflar. Besinci basım. Arısan Matbaaçilik. Ankara, 1984. –S. 415.
Kashıfı Hýsaın. Rashahat aın al-haıat túrkı. –Tashkent: «Abý Alı ıbn Sıno», 2004. –S. 535..
Devin De Weese. Islamization and Native Religion in the Golden Horde. –The Pennsylvania State University Press. University Park, Pennsylvania. 1994. –P. 638.
Kýrmanseıtova A.H. Iarlyk Toktamysh-hana k Polskomý korolıý Iagaıle ı Edıge //Istorıko-geografıcheskıe aspekty. Razvıtıe Nogaıskoı Ordy. –Mahachkala, 1993. –S. 94-97.
Nasab-nama, T.Nurmatov qoljazbasy
«Túrkіstan arheologııa áýesqoılary úıіrmesі múshelerіnіń otyrystary men baıandamalary hattamalary», 1899, –№4, s. 89.
Áhmátjanov M. Tatar shájárálárá. Kazan: Tatarstan kıtap náshárııaty, 1995. –S.128.
Mendıkýlov M. Pamıatnıkı narodnogo zodchestva Zapadnogo Kazahstana. –Alma-Ata: «Óner», 1987. –S. 156.
Ýserov N. Issledovanıe pravovogo pamıatnıka «Jetі jarǵy», Kandıdatskaıa dıssertatsııa. –Alma-Ata. 1976. –S.16
Orazbaeva A. Dástúrlі qazaq qoǵamyna tán bıler ınstıtýty. –Almaty: «Daık-Press», 2004. –S.206
Torlanbaeva K. Tıtýly drevnıh tıýrkov // UǴA Habarlary. Qoǵamdyq ǵylymdar serııasy. NITs «Ǵylym», 2002. №4. S.33-34.
Sádіbekov Z. Qazaq shejіresі. –Toshkent: «Ýzbekıston», 1994. –144 b.
Vııatkın M. Sýltany ı bıı// Qazaqtyń Ata zańdary. –Almaty: «Jetі jarǵy», 2003. –S.173
Arǵynbaev H., Muqanov M., Vostrov V. Qazaq shejіresі haqynda. –Almaty: «Atamura», 2000. –464 b.
Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov otnosıaıhsıa k ıstorıı Zolotoı Ordy. T.I. –Sankt-Peterbýrg, 1884. –S.174.
Izmaılov I.L. Formırovanııa etnopolıtıcheskogo samosoznanııa naselenııa Ýlýsa Djýchı: nekotorye elementy ı tradıtsıı // Istochnıkovedenıe Ýlýsa Djýchı (Zolotoı Ordy). Ot Kalkı do Astrahanı. 1223-1566. –Kazan, «Master Laın», 2002, –S. 244-262.
Iýdın V.A. Ordy: Belaıa, Sınıaıa, Seraıa, Zolotaıa, –247 b.
Qondybaev S. Esen qazaq. –Almaty: «Úsh Qııan», 2002. –352 b.
Trepavlov V.V. Istorııa Nogaıskoı Ordy. –Moskva: Izd. Fırma «Vostochnaıa lıteratýra» RAN, 2001. –S. 752.
Berezın I.N. Tarhanyń ıarlykı Tohtamysha, Temýr-Kýtlýka, Saadat-Gıreıa. –Kazan: Tıpografııa Kazanskogo ýnıversıteta, 1851.
Sattarov S. Ala qoıdy bóle qyrqý fılosofııasy / «Jas qazaq únі», №19. 13.05.2006.
Mas‘ýd ıbn Kýhstanı. Tarıh-ı Abý-l-Haır-ha-ı// Materıaly po ıstorıı Kazahskıh hanstv XV-XVIII veov. –Alma-Ata: Izd «Naýka» Kaz SSR, 1969. –S. 651.
Materıaly po ıstorıı Kazahskıh hanstv XV-XVIII vekov (Izvlechenııa ız persıdskıh ı tıýrkskıh ıstochnıkov). –Alma-Ata: Izd. «Naýka» Kaz SSR, 1969. S.346
Seıfýllın S. Bıler sózderі// Qazaqtyń Ata zańdary. Tom 2. –Almaty: «Jetі-jarǵy», 2003. – 672 b.
Qudaıberdіuly Sh. Túrіk-qyrǵyz-qazaq һám handar shejіresі. –Almaty: «Qazaqstan» jáne «Sana». 1991. –80 b.
Islam: Entsıklopedıcheskıı slovar. –M.: Naýka, GVL. 1991. –S. 315.
Temіr-nama qoljazbasy, –76 b.
Dýana qojalar shejіresі
Erofeeva I.V. Rodoslovnye kazahskıh hanov ı koja XVIII–XIX vv. –Almaty: TOO “Print-S”, 2003. –S. 178.
Qarpyq jáne qojalar shejіresі. –Qaraǵandy: 2008. –990 b.
